Гила и тIвар чаз хъсандиз чида: Георгий Михайлович Лезгинцев — cо­вет­рин девирда майишатдин, государстводин­, сиясатдин деятель, техни­кадин илимрин доктор ва гьакIни бажарагълу писатель. Машгьур чи ва­танэгьли, инкъилабчи, советрин сиясатдин ва государстводин деятель Михаил Лезгинцеван (Мегьамед Гьуьсейнован) гада я. Г.М. Лезгинцев 30 йисалай виниз девирда Вирисоюздин «Гидрозолотоцветметпроект» институтдин кьиле акъвазна. Дуьньядин 35 уьл­кведа ада чилин ва океандин деринра илимдин ахтармишунрин кIвалахра иштиракна.

Советрин кIелдайбуруз Г.М.Лезгинцев­ марагълу художественный эсеррин, гьа жер­гедай яз романрин, автор хьизни чидай­. Уьмуьрдин эхирдай ам вичин бубайрин ватанда инкъилабдин ва адалай вилик девирра кьиле фейи вакъиайрикай кьве ктабдикай ибарат «Дагъларай тир инсан» роман кхьизни агакьна. Бубайрин ватанда ам вични геж чир хьанай, ам ада вичизни гуя цIийидаказ ахъайнай. Дагъустандиз хквез Георгий Михайловичаз гьамиша гьевес жедай, инани ам чIехи гьуьрметдивди кьабулдай. Георгий Михайловичаз ина ярар-дустарни хьанай, абурукай садни рагьметлу художник Сейфедин Сейфединов тир. И йикъара Г. М. Лезгинцеван 110 йис жезвайди рикIел алаз, агъадихъ чна адакай­ С. Сейфединован рикIел хкунар гузва. Суьгьбет 2017-йисуз акъатай А. Омарован «КIантIа хъуьруьхъ, кIантIа ваз шехь» ктабдай къачунвайди я.

Сад лагьай сеферда ам, Георгий Михайлович Лезгинцев, зи мастерскойдиз журналист Шихзада Юсуфов ва мад са шумуд кас галаз атана акъатнай. Гуьгъуьнлайни гьар сеферда Махачкъаладиз хтайла, маса ксарни галаз ада зал кьил чIугвадай. Москвадиз фейила, зунни адан кIвализ илифдай.

Гьихьтинди яз чидай заз Георгий Михайлович? Уьмуьрда вич агакьнавай чIехи дережайриз килиг тавуна, эсиллагь лавгъа квачир кас тир. Сифте яз ам зи мастерскойдиз атайла, чна, яшдиз адалай жегьилбуру, ада чи гафар гьикI кьабулдатIа тийижирвиляй, рикIик кин кваз теклифнай: са тIимил-шимил коньяк хъвайитIа, гьикI жедатIа?

— ТIимил-шимил вучиз? — лагьанай ада. — Квез кIандатIа, сагъ ведре хъвада!

Зарафатардай. Чахъ галаз вич таяр-туьшерихъ галаз хьиз тухудай, гьа са вахтунда интеллигентвал адан ивидик квай. Сад рахадайла, кисна яб гудай.

КцIара са куьчедиз адан буба Михаил Лезгинцеван тIвар гайи вахт зи рикIелай алатзавач.

— Вун къведани? — жузунай завай Георгий Михайловича.

Мегер завай ахьтин мярекатдал хъфин тавуна жедайни? ЯтIа пака флан чкадал машинар акъвазда, лагьанай ада. Лап гьукуматдин делегация хьиз «Волгайра» аваз хутахзавай абурук акахьиз заз къимиш атаначир. Рейсинин автобусда аваз КцIариз рекье гьатай зун геж агакьнай. Шад мярекат гурда гьатнавай, чIехи ксар са-сад экъечIиз рахазвай.

— О, вун хтанани! — Георгий Михайловича зун къужахламишна.

ЧIехи гьакимар, багьа мугьманар килигиз амукьнай: яраб им вуж ятIа, Лезгинцева вичиз икI гьуьрмет ийизвайди?

Зи патай адаз авай гьуьрметдин гъавурда акьун четин туш: гьи лезги я Лезгинцеврин несилдал дамах тийизвайди? Амма вучиз ада заз, дуьшуьшдай таниш хьайи чара касдиз, рикIин сидкьидай гьуьрметар ийизвайтIа, вучиз адаз чи алакъаяр багьа тиртIа гъавурда тун заз четин я…

Москвада сифте яз адан кIвализ зун икI хьана илифнай.

Дагъустандин делегациядик кваз зун Москвадиз культурадин работникрин профсоюзрин съезддиз ракъурнай. Съезд Союзрин кIвалин Колонный залда физвай. Зенг авуна за: Георгий Михайлович, зун Москвада ава.

— Адрес ваз чизва, — лагьана ада, — килиг гьа, атун тавуна акъвазмир.

Няниз къведай вахтни тайинарна. Амма завай физ хьанач. Горбачева обществодин залпандар гъуьргъуь авунвай девир тир, инсанар рахаз эгечIнавай. Съезддал профсоюзрин ЦК-диз ва маса сечкияр ийидай органриз хкягъун патал адет тирвал виликамаз тестикьарнавай ксарин кандидатураяр делегатри кьулухъ элкъуьриз, масабур теклифиз башламишна. Съезддик гъулгъула акатна, тешкилатчияр заседание акъвазаруниз мажбур хьана. Арадал атай гьалар туькIуьр хъувун патал коммунистар кьилди заседанидал кIватIна. Зунни коммунист тир, тефена жезвачир. Гьа гьанай, Колонный залдай, за Георгий Михайловичаз зенг авуна, агьвалатдин гъавурда туна, багъишламишун тIалабна.

Абурун кIвализ зун пакад юкъуз фена. Вич лугьумир, Георгий Михайловичан юлдашди, Елена Евгеньевнади, зун атунал вил алаз, кулинариядин ктабдай килигиз милли хуьрекар — дулма, маса затIарни гьазурнавай кьван. Холодильникда эцигнавай абур баят хьана лугьуз адак къалабулух квай. Къайгъу авач, секинарна за ам, гьикI хьайитIани неда абур чна.

За Дагъустандай гъанвай савкьат, «Лезгинка» коньякдин шуьшени акъудна. Ам Георгий Михайловича вахчуна, столдал маса коньяк эцигна. Елена Евгеньевнадиз зун Георгий Михайловичан ихтилатрай чизвай. Ада зун, акунмазди, вичин багъри инсан хьиз къужахламишнай. Гуьгъуьнлай ам зав лап вичин хцихъ галаз хьиз вердиш хьанай. Буйдиз гъвечIи, гьамиша гьерекатдик квай, пара регьимлу дишегьли тир.

Абур Московский проспектда ирид лагьай мертебада, балхундикай Гагаринан памятник аквазвай адетдин пуд кIвалин квартирада яшамиш жезвай. ЧIехи мумкинвилер авай кас тиртIани, квартирада багьа, гуьрчег шейэрик вил хкIазвачир, фикир желбзавайди цлак квай, якъин, Да­гъустанда савкьат яз ганвай халичани гзаф кьадарда ктабар тир.

РикIелай алат тийидай чи гуьруьшрин нянин сятера чун гзаф крарикай раханай. Георгий Михайлович вичин пешедал ашукь кас тир ва ада вичин кIвалахдикай гьатта зи, адан пешедивай яргъа, касдин фикирни желбдай суьгьбетар ийидай. Минералрин коллекция къалурдай, абурукай гьим гьинай ятIа, ам гьикI жагъайди ятIа ихтилатдай. Сад­ра чи арада гила вичикай мад рахаз эгечIнавай Къизил-дередикай ихтилат кватна. Георгий Михайловича тестикьарзавайвал, а мядендик полиметалларни, къизилни ква, амма гзаф кьадарда ваъ: са тонн накьвадикай мумкин я кьвед-пуд грамм къизил хкатун. Мадни, лугьудай ада, Къизил-дередик хаталу радиоактивный металлар ква…

Георгий Михайловича заз вичин хизандикай, бубадин кьисметдикай ихтилат авунай, хизандин архивда хуьзвай документар, куьгьне шикилар къалурнай. А шикилар за жуван «Зенитдалди» ягъ хъувунай ва гуьгъуьнлай саки ацIанвай пленка фотожурналист Тажидин Мегьамедовав вуганай. Жував хуьдалди, и къиметлу шикилар заз пешекардин гъиле хьун хъсан акунай.

Зи кIвалахар Георгий Михайловичаз бегенмиш тирди за кьатIузвай. Адан бубадин, Михаил Лезгинцеван, суьрет за пуд сеферда чIугунай, са портрет Бакуда кьиле фейи Кас­пийдин патарив гвай уьлквейрин биеналдизни акъуднай. Георгий Михайловичан вичин портретни чIугунай, ада вичи тIалабна ваъ, ада завай гьич садрани са затIни тIалабайди туш, им за жуван хушуналди авур кIвалах тир.

Искусстводиз ада итиж ийизвай. Чна рикIелай алуд тийин, ам, гьич тахьайтIа (заз чидайбур), кьве романдин автор, литературадин премийрин лауреатни тирди. Амма зун гъавурда акьурвал, вичи вичин кхьинриз ада са акьван къимет гузвачир: чIехи къуллугъдал алай, вичин пешедиз вафалу адаз кхьинар са машгъулат тир.

Ам вичин бинеяр рикIелай алуд тавунвай, абуруз кIевелай итиж ийизвай кас тирдал шак гъиз жедач. И кардикай адан «Человек с гор» романдини шагьидвалзава. Гьавиляй суал къвезва: бес вучиз адаз Дагъустан, Дагъустанда ам геж, уьмуьрдин эхирра, чир хьана? Заз ашкара хьайивал, ам Дагъустандихъ галаз алакъайра гьатиз, гьикьван азад вахт авачир кас тиртIани, алахъни авунай. Вични теснифзавай кас яз, ам Расул Гьамзатовахъ галаз мукьувай таниш тир. Уьлкведа машгьур, виридаз ала шаирдиз ада вичин бинейрикай, бубадикай ахъайнай. Амма Мос­квада а кас авайдакай Дагъустанда чи чIехи шаирдин мецелай гьич садрани са гъвечIи ихтилат кьванни алатначир. Георгий Лезгинцевакай чаз адакай хатадай чир хьайи журналист Шихзада Юсуфова сифте яз хабар ганай.

Штулрин хуьряй тир Мегьамед Гьуьсейновакай Михаил Лезгинцев гьикI хьанай? Ингье, Георгий Михайловича заз гьихьтин ихтилат авунайтIа.

Бакуда инкъилабдин кIвалах тухузвай Мегьамед Гьуьсейнов юлдашрихъ галаз анай катуниз мажбур хьана. Кас­пийдилай гимидаваз Астрахандиз фидай рекье Мегьамед кIевиз азарлу хьана, шегьердиз агакьайла духтурханадиз аватна. Ам пачагьдин охранкади хаталу тахсиркар хьиз жагъурзавай. Духтурханада кIвалахзавай са жегьил рушаз (мумкин я, медсестрадиз) государстводиз акси кIвалах тухузвай хаталу инсан чир хьана. Гьа са вахтунда ам абурар алай дагъви гададал зарафатсуз ашукьни хьана. Руша дагъвидин вилик шартI эцигна: вакай охранкадиз хабар гун зи буржи я, амма вун зал эвленмиш хьайитIа, за вун вуж ятIа садазни лугьудач. Къаст авай урус гуьзел Мегьамедазни бегенмиш хьанай жеди. Ада гаф гана: за вун вахчуда, анжах исятда ваъ, са тIимил геж, хъсан вахтар алукьайла. Икьрардал рази хьайи руша сагъ хъхьана Петербургдиз рекье гьатзавай дагъвидиз Михаил Лезгинцеван тIвар алай документар туькIуьрдайвал авуна. Гьа икI Михаилаз элкъвей дагъвидини вичи гайи гаф чIурнач: инкъилабдилай кьулухъ Астрахандиз хтана ам а рушал эвленмиш хьана.

Георгий Михайловичан суьгьбетрай заз чир хьайивал, Иосиф Джугашвилини Мегьамед Гьуьсейнов дустар тир. Лезги Мегьамеда вичин гуржи дуст кьве сеферда жандармайрин хурукай хкуднай. Садра Бакуда гъулгъуладин вахтунда абур гуьгъуьна гьатнавай жандармайрихъай катдайла, Иосиф куьче кIевнавай баррикададилай элячI тежез амукьна: адан са гъил члахъди тир эхир. Мегьамеда ам вичин далудал яна хаталу чкадилай алудна. Гьа ихьтин дуьшуьш гуьгъуьнлай Петербургдани тикрар хъхьана.

Вахтар фена, 1937-йис алукьна. Бейхабар «немсерин шпиондиз» элкъвей уьлкведин оборонадин министр маршал Тухачевскийдихъ галаз а чIавуз армиядин финанс­рин кIвалах тухузвай Лезгинцевни кьуна. Лубянкадиз аватай адалай Сталиназ чар ракъуриз алакьна. Чар куьруьди тир: «Долг платежом красен». Георгий Михайловича заз къалурай и чарчин копиядин пипIелай Сталинан гъилелди кирсеба кхьенвай: «Расстрелять». Амма вучиз ятIани Михаил Лезгинцев гуьллеламишначир, адан эхир мадни мусибатдинди хьанай…

Георгий Михайловичаз зи кIвалахар хуш тирди акурвиляй, за адан бубадин портрет чIугун кьетIна, алава яз, адан вичин портретни чIугуна. И кьве портретни гваз Москвадиз акъатай за Курский вокзалдикай (а чIавуз кьибледихъай­ къвезвай поездар Павелецкий вокзалдик кьабулзавачир) адан кIвализ зенг авуна. Трубка хкажай Елена Евгеньевнади заз Георгий Михайлович духтурханада къатканвайдакай хабар гана. Вокзалдикай зун, такси кьуна, дуьз ам къатканвай Шелковской шосседал алай кардиологиядин центрадиз рекье гьатна.

Ина кьве подъезд авай: санай жергедин инсанар къатканвай паюниз физвай ва аниз вири ахъайзавай, муькуь, Георгий Михайлович авай паюна, чIехи ксар сагъарзавай. Аниз мертебада персоналдин дишегьлийриз зун ахъагъиз кIан хьаначир. Куьн зи гъавурда акьукь, алакьариз алахънай зун а дишегьлияр, зун кьве агъзур километрдин мензил атIана атанвайди я а кас акун патал; ингье, заз адаз и портретар багъишиз кIанзава… Уьмуьрдин са бязи четин макъам­ра искусстводи куьмек гуда эхир: портретар бегенмиш хьайи московэгьли дишегьлийрин рикIерни хъуьтуьл хьана, абуру зун Георгий Михайловичан патав ахъайна.

Ам кьве кIвалин, ксудай чка кьилди тир, телевизорни, холодильникни, телефонни­ авай палатада къатканвай. Къулайдиз ацукьна жузун-качузун ийидайла, Георгий Михайловича вазадилай къачуз, чукIулдал алагъариз заз мандаринар гуз эгечIна. ЧукIулди зи фикир желбна: им жейрандин­ кIвачикай тум галай финка тир. Георгий Михайловичаз ам Колымада авай Сусакан лагердин начальникдин пишкеш тир. Гьа чукIулдилай ихтилат кватна духтурханадин палатада Георгий Михайловича заз вичин бубадин эхирдикай рикI тIардай суьгьбет авунай.

Гуьллеламишдай чкадал Михаил Лезгинцев 1941-йисуз Колымадиз, Сусакан ла­гердиз акъатна. Инани адакай «тахсиркар» хьана: ам гуьллеламишиз кIанзавай са азербайжанви къутармишиз алахъна. Нетижада вич карцерда ацукьарна. Георгий Михайловичан гафарай, карцер — садрани муркIадикай авагъ тийизвай накьвада атIанвай фур тир. И фура Михаил Лезгинцев, яд илична муркIадив кьаз туна, кьенай…

Сусаканда къизил хкуддай мяден ава, гьавиляй тир «Союззолото­дин» кьиле акъвазнавай Георгий­ Михайло­вич аниз фенвайди. Ина адаз бубадин сурни­ жагъа­най. (ГьикI ятIани, лагерра­ кьейибур вири санал су­рара-фурара кучук­завайтIани, Михаил Лезгинцев кьилди кучукнавай). Георгий Михайловича кардиологиядин центрада палатада ацукьнавай чкадал, чукIулдалди алагъариз заз мандаринар гуз суьгьбетнай:

— Сусакандин лагердин начальникди зун къунагъламишна. Столдал темягь фидай хьтин ири помидорарни алай. Абурукай сад гъиле кьуна за жузуна: «Гьинай я ихьтинбур, Украинадай гъизваз тахьуй гьа?». Лагердин начальникди жаваб гана: «Ваъ, гьа ина битмишарзавайбур я». — «ГьикI?» — «Парникра. Ина чилик ирид къат мейитар кучукнава, гьабурал, ингье, гьикI экъечIзаватIа». Зи гъиляй помидор аватнай. Белки, адак зи бубадин са кIусни квайтIа…

Им Георгий Михайловичанни зи эхиримжи гуьруьш ­хьанай. Жуван уьмуьрда заз са кьадар чIехи ксарни, машгьур ксарни акуна. Абурукай виридакай Георгий Михайловичахъ галаз суьгьбетра акъатай сятер заз кьетIендаказ багьа я. Аданни адан уьмуьрдин юлдаш Елена Евгеньевнадин экуь къаматар захъ галаз жуван эхиримжи нефесдалди амукьда.

«Лезги газет»