(ЭВЕЛ 3-4-нумрайра)

…Гъиле авай ктабда нугъатрин гафар кIватунин жигьетдай бегьем кIвалах тухванва, им адан ва ам кхьей автордин кьилин лайихлувал я. Гекъигин чна, маса чIаларай кьабулнавай гафарин эвезда ишлемишзавай ихьтин гафар: фичIи “беневшадин ранг”, дидевах “хала”, кIа­­кIай “амле”, хилан “бегьле” ва мсб.

Анжах ганвай гафар, чна винидихъ къейд авурвал, гьи нугъатдиз талукь ятIа къалурнавайтIа, хъсан ва дуьз тир.

Нугъатрин уьлчмейрикай рахайла, авторди лексикадин, лексико-семантический, этно-графиядин, фонетический нугъатрин гафар ганва. Амма инани нугъатрин вири къатариз талукь яз ганвай гафарин макъалайра татугайвилер тIимил авач.

Месела, авторди “чидрикь — мята” (350 ч.) гузва, чаз чидайвал (кил. Лезги чIаланни урус чIалан словарь), чидрикь 1) “угорь” 2) диал. “веснушки” я. Пурни “мята” гафунин манада нугъатрин векилри чIуьдри(кь) / чIуьдруь ишлемишзавайди я.

И ктабда литературный эчIекь хьун  глаголдин нугъатдин вариант эцекь хьун “загнуться” (384 ч.) гузва, амма глаголар тир эцекьарун “приплюснуть”, эцекьун “побиться; повредиться; мять” гузвач.

Нугъатрин гафар гудайла, авторди са бязи дуьшуьшра абурукай вичиз “кIани”, лазим аквазвай фонетикадин вариант гузва. Вучиз авторди и гафарганда нугъатрин гафарин са бязи вариантар кьилинбур яз хкязаватIа, лугьуз хьун четин я. Гекъ.: куьни(уь) 1 “улей”, 2 “точило”, 3 “пчела”.

Лезги чIалан нугъатра гьалтзавай “мозг” манада ишлемишзавай мефтI, маст, машт, гафарикай и ктабда анжах кьвед кьалурнава. Кил. абурун таржумайриз: маст — 1 “мозг”, 2 “сознание” 3 “простокваша”, гьа са вахтунда мефт(тI) гафунин анжах са мана “мозг” ганва, нугъатдин машт ина ерли авач.

Фикирдикай хкатнавай и жуьредин месэлаяр ина мадни ава. Месела, агъадихъ гузвай гафариз ну­гъатра маса манаяр ава, гекъ.: ракьар “дапIар” (кьурагь), лит. “капкан”, абугерден “къуш” (гельх.), лит. “половник” ва мсб. Гьабурни къалурнавайтIа пис тушир.

Гьа са вахтунда, и ктабдани гьат тавунмай нугъатрин гафар ава. Месела: авуч (яркI.) “вещь” (гекъ.: атIанал алай авуч це) (лит. затI, шей); г(и)йим (миск.) “одежда” (лит. пек, партал), латIур (кимиль.) “шакал” (лит. чакъал), гьулов (кимиль.) “палас” (лит. рух), экъягьун диал. “перейти вброд ­через реку”; пуйсун [ппуйсун] диал. 1. недотепа (ам са пуйсун я он такой недотепа) 2. вялый, нерешительный, равнодушный; рекъвел диал. зазубренный (рекъвел гапур за­зубренный кинжал); чукун диал. обжи­раться; много есть, чIерегуьл спец., диал. названия ковров по рисунку (букв. роза); чIухутI диал. шрам (хирен чIухутI шрам от ра­ны)­; цIаркьвел зоол. диал. (нуь­цIуьгъ.) вид ястреба; тикам [тhикhам] диал. (гелх.) кул. “начинка пирога, фарш”; туваил [ттувайил] диал. (ахц.) бот. “трутень”; пIартIал  (миск.) “ковер”, пIикIлячун (ахц.) “эзмишун, шупI­рун”, ккывыднайрал кьуьл авун (ахц.) “танцевать быстрый танец”; типIиш “треугольная маленькая вещица; козырек”; йей (ахц.) “законченный; настоящий” (гекъ.: йей кIвалах “настоящая работа”, йей зул “настоящая осень”) (лит. бе­гьем, халисан); йейвал “тирвал”; гуьрццер (цIелегуьн.) ва я мурччар (ахц.) “схватки родовые” (гекъ. аялдин гуьрцер (мурччар); ккъагъунар (ахц.) лит. “лишанар” (гекъ. шваш ккъагъун “свас це лугьун”, ккъагъунрик фин “лишанрик фин”); хьрыс (хъуьл.) “веник” (лит. кул); чIанаг, паскIым (хъуьл.) “серп” (лит. мукал), ямаг (хъуьл.) “только что приготовленная пища, горячее питание” (гекъ., рут. ямаг), хырцар (хъуьл.) “пельмени” (лит. куьрзеяр, гекъ., рут. хырцар), ду­къа (хъуьл.) “застежка”, “пряжка”; ктIай  (хъуьл.) “плохо”, гекъ. ктIай рахада “плохо го­ворит” (лит. пис); кIурулай (хъуьл.) “маленькая вязанка”, къых (хъуьл.) “скала” (лит. къаяб); чIуь­нуьчI (хъуьл.) “булавка” (лит. санжах); рикьяй  (хъуьл.) “лист” (лит. пеш); хъарар (хъуьл.) “сума, хурджин” (лит. гьебе), хъуьрер (миск.) “седло для осла” ва мсб.

Инай аквазвайвал, ихьтинбурукай гзафбур маса чIалай кьабулнавай гафарин эвезар я.

Эхиримжи вахтара мукьвал-мукьвал газетра, журналра акъатзавай макъалайра, чапдай акъуднавай ктабра “къадим” гафарин куьмекдалди (абур “рикIелай алатнавайбур” я лугьуз) маса (гзафни-гзаф туьрк) чIаларай кьабулнавай литературный гафар эвезун халкьдал лап илитIзава. Къейд авун лазим я хьи, гзаф юлдашри гегьеншдиз теклифзавай ва чи чIала чка кьазвай зари, зарийа, улуб, кирам ва ихьтин маса гафар къадимбур тирди субутарзавай илимдин са делилни авач. Терсина, абур “ри­кIелай алатнавай” гафар ваъ, чпи туькIуьрнавай гафар, неологизмаяр я. Маса чIаларай кьабулнавай, ам­ма, хсусибуру хьиз, цIийибур ара­дал гъунин, гафарин жебехана артухарунин карда ва икI мад ге­гьеншдиз иштиракзавай, грамматикадин дибда ва гафарганда чпиз лайихлу чка кьунвай гафар “писбуруз”, “хъсанбуруз” чара авуни литературный чIалан битаввал чIурда, ам михьиз харчи ийида, чIалан “чиргъин” арадал гъида.

Гъиле авай ктабдани гьахьтин гафарни тIимил тушиз ганва, анжах абурун къвалав неол. (цIийи) лишан галаз гун чарасуз тир. Къачун чна и гафарганда ганвай зари гафунин макъала:

“зари — писатель: поэт, прозаик, драматург” (105 ч.)

Гьа ина авторди вучиз ятIани гьа зари  гафунин словарный макъалада  хьана кIанзавай (эгер ам гаф яз кьабулнаватIа) ибараяр кьилди, чебни словардин макъалаяр хьиз, яни кьилдин гафар хьиз гузва. Гекъ.:

зарийрин межлис — собрание писателей

зарийрин союз — союз писателей

зарийрин съезд — съезд писателей (105 ч.)

И кардини и гаф чал лап илитI­завайди кIевелай успатзава.

Ихьтин, илим кваз такьуна, кьасухдай ийизвай гьерекатралди гъилевай ктаб лап тафаватлу я.

Са бязи юлдашри, гьа жергедай яз словардин автордини, “писбурун” жергедик -лу, -суз, -миш, -ламиш суффиксар квай гафар кутунва. Гъиле авай ктабдин автордини “Сифте гафуна” ихьтин гафар кхьизва: “…къецепатан чIаларай атанвай гафар чи чIалаз хас тушир суффик­сар ва эхирар (-миш, -сиз, -суз, -ный, -ский, -ь ва мсб.) галудна ганва” (4 ч.). Себеб?! Вири халкьди кьабулна ишлемишзавай гафар, са касдиз кIан хьана лугьуз, словардай акъуддани мегер?! А уьлчмейри арадал гъизвай гафар (иллаки туьрк чIалай кьабулнавай) фадлай тамамвилелди лезгиламиш хьанва, гьа уьлчмейрикай цIийи гафар арадал гъидай морфемаярни хьанва (гекъиг: урусламишун, лезгиламишун ва икI мад). ЧIала вичини игьтияж авачир гафар, уьлчмеяр ва мсб. кьабулдач, абур чIала вичи хуь­дач, сахламишдач. И месэлаяр автордиз, илимдин доктордиз, чин тийиз авач хьи!

Гьа са вахтунда, авторди “дибдин” гафарик маса чIалан, вичиз “такIан” -суз суффиксдин къаршивилин тай хьиз аннамишзавай -лу суффикс квай гафар гузва эхир: маналу “содержательный”, къуватлу “сильный” ва мсб. Амма манасуз, къуватсуз  ина авач.

ГьакIни, къейд ийиз кIанзава, ина “агъуламишун — отравление” гафни гьалтзава.

Лезгивал хуьз кIанзавай  касди маса чIалай кьабулнавай -дар суффиксдин куьмекдалди вични неологизмдик акална мад цIийи гаф арадал гъизва хьи: заридар “способный творить произведения” (105 ч.), гьакIни иран чIалан бей-, бед- префиксальный уьлчмейрин куьмекдалдини цIийи гафар арадал гъанва хьи, гекъ.: беднамус  “бес­совест­ный”, бейар  “бессовестный, похабный”, бейзат “бессовестный”, бей­ка­мал  “неразумный”, бейсавад “без­грамотность”, бейавачир  “лишенный ума”, бейавачир чIав  “беззабот-ное время” (38 ч.).

Маса чIаларай кьабулнавай суффиксрикай арадал атанвай цIийи гафарни и гафарганда тIимил гьалтнавач, гекъиг: бутхана — молебная буддистов, векилхана — посольство, сенятхана — мастерская, туьрк чIалай кьабулнавай — чи суффикс акална арадал атанвай ва я гъанвай ихьтин гафар: адчи — носитель имени; ажалчи — ангел смерти; азадчи — борец за свободу; аксикъилабчи — контрреволюционер, акъажчи — соперник, библиотекачи — библиотекарь, вагьабчи — ваха­бист; гафарчи — хорошо владеющий языком, гъазаватчи — участник газавата; улакьчи — водитель транспорта, сварчи — сварщик ва мсб. Эхиримжиди (259 ч.) лап “интересный” гаф хьана. И гаф нугъатдин свар “трещина” гафуникай -чи суффикс гилигна туькIуьрнавай хьтинди я. АкI хьайила, суал къвезва — ферчи гаф гьинава?! Эгер масакIа ятIа, урус чIалай кьабулнавай сварка гаф ина хьана кIандани?!

Якъин кар я, чи чIала эхиримжи вахтара маса чIаларай атай суффиксрин куьмекдалди цIийи гафар гзаф арадал атанва. ЧIалан даях тир “Лезги газет”-да абур кьериз-цIа­­руз гьалтзава, гекъ.: маначи  “толковый”, уьзуьмчи “виноградарь”, ципицIчи “виноградарь” (332 ч.). Лагьана кIанда, сифтегьан гаф, яни маначи, и гафарганда авач. Эхиримжи вахтара уьзуьмлух гафунин ериндал ишлемишзавай ци­пицI­лух гафни майдандиз акъат­нава. Гьамни и гафарганда авач. Муькуь патахъай, чаз, чи чIалахъ -чи, -хана ва маса суффиксри къалурзавай манаяр эвездай хсуси такьатарни авачиз туш. Амма, гьайиф хьи, шаиррини писателри, гьакIни “чIалан инкъилабчийри” ахьтинбурукай менфят тIимил къачузва. Терсина, регьят рекьер жагъурзава.

Маса чIаларай кьабулнавай гафарин эвезар яз шаирри, писателри, яратмишзавай инсанри ва мсб. гегьеншдиз чпи туькIуьрнавай гафар ишлемишун, дугъриданни, ви­ри чIалара, гьа жергедай яз чи чIа­лани, адет хьанвай тIебии кIва­лах я. Амма вири цIийи гафари чIа­ла мягькем чка кьадач. И карда чIал харчи тийидайбур, чIалан тIебиат­диз мукьвабур, адан словообразованидин къайдайрал амал авуна туькIуьрнавайбур, гьадан такьатрикай, я туштIа нугъатрикай менфят къачуна ганвайбур гафарганриз ла­йихлу хьун мумкин я. ИкI, месе­ла­, чи чIалай алай девирда туьрк мешебиги гаф яваш-яваш акъатзава, адан ериндал цIийиз туькIуьр­на­­вай тамухъан “лесник” гафуникай ашкъидалди менфят къачузва. И гаф гъиле авай гафаргандани ган­ва (275 ч.), идалай алава, ина та­марбан “лесник” гафни ава (274 ч.).

Жув шагьид хьайи са вакъиадикайни ихтилат ийин. Мукьварал жуван са талукьдан кIвале заз тIипIтIипI  лугьудай гаф ван атана. Хтулдихъ элкъвена мукьва касди “къала кван зав а теливизордин винел алай тIипIтIипI” ла­гьайла, зун мягьтел хьана. Квекай ихтилат физва!? Пультуникай. Авайвал лагьайтIа, зун а гафунин манадин гьасятда гъавурда акьунвай, ам зи рикIи чIугунни авунай. А гаф чи чIалан къайдайрал амал авуна туькIуьрнавайвиляй ятIа!? ТIебиатдин кьетIен сесериз ухшар гафарикай цIийи гафар арадал атун чи чIалаз фадлай хас я, гекъ.: чIи­гъи­чIигъ (нуькIерин са жуьре), чIакьчIакь (ципIицIрин са жуьре) ва мсб. ТуькIуьрнавайдини я алим, я журналист, я шаир туш. Лагьана кIан­да, ам вири гьа хизанди, хтулрини кваз, ишлемишзава. Мумкин я, и жуьредин урус чIалан эвезар яз иш­лемишзавай тIипIтIипI  хьтин гафар халкьдини кьабулун.

Гьа икI, аквазвайвал, винидихъ къейд авунвай месэлаяр вири фикир гуниз лайихлу я.

Килигин чун, месела, “Лезги газет”-да гузвай политикадин, эко­номикадин макъалайриз: ана авай гафарикай саки 70% урусбур ва я урус чIалан таъсирдик кваз арадиз атанвайбур я (калькаяр-таржумаяр). Абурукай, герек авайбурни-авачирбур зарбдаказ газетдиз, художественный эсерриз, анайни гафарганриз ва халкьдин рахунриз гьахьзава. Ибарайрин, предложенийрин кIа­лубарни къвез-къвез урус чIа­лан­­­­буруз мукьва жезва, нетижада чIал залан жезва. ТIебии чIалакай акьалтзавай несил къерех жезва. Предложенияр, келимаяр, урус чIа­­­лай лезгидалди элкъуьрдайла, яргъи жезвайди, фикирар лугьуз четин жезвайдини якъин кIвалах я. Гаф атай чкадал лугьун, эгер ихьтин рафтарвилер яргъалди давам хьайитIа, чIалан хсусивал ва кьилдинвал ­зайиф жеда. Иниз килигна, са пата­хъай, урус чIала (азербайжан чIа­лани) ийизвай таъсир зайифардай серенжемар кьабулун, муь­куь патахъай, маса чIаларай кьабулнавай вири гафариз санлай чапдиз килигун арадай акъудун лазим я.

Идахъ галаз сад хьиз, къейд авуна кIанда, цIийи гафар арадал гъидайла, “зарийри, кирамри” чIа­лан словообразовательный гьерекатрал, къанунрал амал ийизвач. Чи чIала цIийи гафар арадал гъизвай кьилин къайдайрикай, адет яз, менфят къачузвач: тIебиатдин кье­тIен сесериз ухшар (звуко- ва образоподражательный комплексар) гафарикай, ибарайрикай гафар арадал атун, са чIалан паюник акатзавай гаф маса чIалан паюниз эл­къуьн (субстантивация, адъективация, адвербиализация), манаяр чара хьун, чIалан дибдин словообразовательный уьлчмеяр, суффиксар ишлемишун, абур “цицIи” хъувун ва икI мад. И къайдайрикай абур, гьайиф хьи, къерех жезва.

Чпел гьалтайтIа, ийизвай хийирдин кIвалах нетижада зарардиз элкъвезвайдакай гьич фикирни ийиз­вач.

И гафарганни, са шакни алач, авторди халкьдиз хийир гъун патал туькIуьрнава. Анжах, гьайиф хьи, терсина, ада чIал хаталувиликай къутармишдач.

Гафаргандин хаталувал — алимди, илимдин докторди кхьиникай ибарат я, гзафбур адав инанмишвилелди эгечIун мумкин я. ГьакIни и ктаб Москвадилай гатIунна виринра подписка авунва. Ам гьам Урусат, гьам Азербайжан тирвал чкIи­дайдал са шакни алач.

Гьавиляй и ктабдикай: муаллимриз, журналистриз, корректорриз, редакторриз, кIелзавай аялризни студентриз, жергедин инсанриз — виридаз, шаксуз, хийирдалай гзаф зарар жеда.

Нариман Абдулмуталибов, филологиядин илимрин кандидат, ДГУ-дин доцент

(КьатI ама)