Халкь уьлкведа кьиле физвай вакъиайрин гъавурда тунин макьсаддалди 1906-йисуз аламатдин алакьунар авай Идрис Шамхалова Ахцегьа А.Ашуралиеван кIвале анжах итимар патал сифте тамаша эцигна. Дишегьлийриз и тамаша къалуруниз чкадин ругьанийри манийвална. Гуьгъуьнлай тамашаяр къалурун патал гьевескар артистриз Ахцегьрин къеледа чка гана. Ина драмкружокди вири жемят патал сад лагьай тамаша эцигна. Сифте тамашачияр лагьайтIа, къеледин аскерар, округдин регьберар, Ахцегьрин агьа­лияр тир. Гьа икI, лезгийрин театр арадал къвез эгечIна.

Советрин девирда государстводи театрдиз еке фикир гузвай. Ахцегьа 400 тамашачидиз чкаяр авай зал эцигна. Дяведин вахтунда са жерге актёрарни, яракь гъиле кьуна, фронтдиз рекье гьатнатIани, театрдин кIвалах акъваз хьаначир. Ам чкадал зегьметчийрик руьгь кутазвай кьетIен къуватдиз элкъвена.

1949-йисуз театрди вичин кIвалах Дербент шегьерда давамарна. Ина Россиядин халкьдин артистар тир Мурадхан ва Шемси Къухмазоврин ва коллективдин маса векилрин яратмишунри цуьк акъудна. 1960-йисуз Москвада кьиле фейи Дагъустандин искусстводин декадада Хуьруьг Тагьиран ва Къияс Межидован “Ашукь Саид” музыкадин драма лап вини дережада аваз къалурна. Ина Х.Тагьиран “Хъсан я, гада, хъсан я” мани тамамарай Рагьимат Гьажиева Ленинан ордендиз лайихлу хьана. Декадада иштиракун чи театр патал са жуьредин имтигьан тир, гьуьрметлу ва бажарагълу коллектив адай агалкьунралди экъечIна, вичин тIвар уьлкведа машгьурна.

СтIал Сулейманан тIварунихъ галай Лезгийрин госмуздрамтеатр четин ва агалкьунар авай рехъ фенва. Къе театрдин гележег патал кIвалахзавай чIехи коллективдини, чеб бубайрин лайихлу ирссагьибар тирди рикIелай алуд тавуна, зегьмет чIугвазва.

Лезгияр тупламишзавай, садзавай, халкьдин сивин яратмишунрин, адетрин, ацукьун-къарагъунин, гьатта милливилин ирс хуьзвайбур, чIехи жезвай несилрив ам агакьарзавай чIехи къуват “Лезги газет” ва Лезги театр я. Театрдин тIвар агъуз­ вегьей, адаз авай гьуьрмет девирдин темягьрихъ дегишай йисарни хьана. Алай аямдин гзаф инсанрин бейни зайиф теле-шоурални Интернетдал желб хьанва.

Лезгийрин театрди гьихьтин тамашаяр эцигзава? Тамашачийри абур гьикI кьабулзава? И суалриз жавабар жагъуриз чун къадим Дербент шегьердиз, Лезгийрин госмуздрамтеатрдиз мугьман хьана. Анин директордихъ, кьилин режиссёрдихъ, артистрихъ, бязи тамашачийрихъ галаз гуьруьшмиш хьана.

Сегьнедал репетицияр кьиле физва. Залда кьвед-пуд кас ацукьнава. Жергейрин арайра театрдин кьилин режиссёр Мирзабег Мирзабегов къекъвезва, актёрар къугъвазвай тегьердал гуьзчивалзава, абуруз меслятар къалурзава. Зун тажуб хьа­на: виридал хъуьтIуьн парталар алай. Гьакъикъатдани, залда, театрдин вири да­раматда, кабинетрани кваз мекьизвай.

— Театрдин искусствода чахъ зурба ирс ава. Къе, девирдин бязи четинвилериз килигна, адан къайгъуда тахьун, ам ви­лик­ди тухун тавун, и рехъ давамардай цIийи къуватар желбна, абуруз пешедин сирер чир тавун чаз айиб я, — хваш-беш авурдалай кьулухъ лугьузва кьилин режиссёр Мирзабег Мирзабегова.

Ихьтин суьгьбетрик кваз чун театрдин директордин патав фена. Динара Эми­нова театрдин кьиле тайинарна кьве йисни туш. Амма и куьруь вахтунда адалай алакь­навай крарин кьадар, абурун важиблувал коллективда гьар сада еке гьевесдивди къейдзава.

— Сифте зун театрдиз атайла, аламат хьана — сегьнедиз тIилияр къвезвай, репетицияр саки тухуз жезвачир, — таниш хьайидалай кьулухъ рикIел хкизва Динара Эминовади. — Жуван харжийрихъ гзаф кIва­лахар авуна, къав са бубат къайдадиз хка­на, тамашачияр ацукьзавай зални тIи­лийрикай хвена.

Динара Эминовадин ери-бине Кьурагь райондай я. Уьлкведин меркезда дидедиз хьайи ам 13 йисуз гьана яшамиш хьана. Амма диде-бубади ватандивай яргъа чIехи жезвай руш милли, ватанпересвилин гьиссералди тербияламишна, адаз чIал чирна, ам халкьдин медениятдин ивиррикай магьрумнач. Гуьгъуьнлай хизан Дербентдиз куьч хьана. Руша Даггосуниверситетдин экономикадин факультет акьалтIарна, 17 йисуз Дербентдин казначействода зегьмет чIугуна. Финанс­рин­ни майишатдин кIвалахдин рекьяй хъсан тежриба авай Динара Эминова, вичин гьар йи­къан­ кIвалахрин яцIа аваз, Лезги театрдихъ га­лазни алакъада жезвай. Адаз театрдин дердийрикайни месэлайрикай хабар авай. ­Театрдин регьбервилиз финин теклифни ­Динара Эминовади гьавиляй инкарнач, жуван халкьдин медениятдиз къуллугъун гьар садан буржи тирди аннамишна, вичин алакьунралди театрдин искусстводиз анжах хийир гуда лагьана, кьве вацра кьван директордин заместителдин, ахпа директордин везифайрив эгечIна.

— Динара Мураддиновна, театрдин кьиле акъвазайла, куьне жуван вилик гьихьтин месэлаяр эцигна?

— Гьар са регьбердин гъилер, адан куьмекчияр заместителар я. Театрдикай ихтилат фидайла, яратмишунрин коллективдин везифаяр лап чIехибур тирди къейдна кIанда. Тамашаяр эцигзавайбур, тамашачийрихъ галаз алакъада авайбур гьабур я эхир. Амма тешкиллувилин кIвалахни ава кьван. Гьар са тамаша эцигун патал бюджетдин ва бюджетдинбур тушир такьатрин къайгъуда хьун, районриз физ, тешкиллувилин ва гзаф маса месэлаяр гьялун герек я. И кIвалахар директорди вичин заместителрихъ галаз санал кьилиз акъудзава. И месэладин важиблувал фикирда кьуна, за заместителар дегишна. Гьа икI чун яваш-яваш кIвалахдин яцIа гьатна. Коллективдикай рахайтIа, гьелбетда, туьгьметдай вахтни авайди я, алахъунриз, ала­кьунриз  килигна, къиметни гун хъсан я. Кьилинди, абурухъ галаз хуш рафтарвал, истемишунар авуналди эгечIна. Исятда коллективда гьуьрмет ава, яратмишунрин жигьетдай къейд ийиз жедай хъсан нетижаярни хьанва…

— Медениятдин хиле кIвалахзавай парабур яшар хьанвай ксар я. Абурун тербиядик, насигьатрик кваз пешекаррин цIийи несил арадал гъунин кIвалах театрда гьикI кьиле физва?

— Гьелбетда, алай девирда гъвечIи мажибрихъ кIвалахиз садазни кIанзавач. Са кьадар яшар хьанвай пешекарарни театрдиз  вердиш хьанвайвиляй, ам кьвед ла­гьай кIвализ, хизандиз элкъвенвайвиляй къвезва. ЯтIани, чун ашкъи, бажарагъ авай, чпиз тIебии пай ганвай жегьилар желбунин, авайбурун тежриба хкажун патал абур гьар жуьредин курсариз ракъурунин къайгъуйрик ква. Мумкинвилериз, яни такьатриз килигна, и кIвалах кьиле тухузва. ТахьайтIа, гележегни жедач эхир. Школа куьтягьнавай жегьил, актёрвилин рекьяй кIелиз ракъурна, пешекар хьайила, кIвалахдалди таъминарун — театр патал им такьатрин жигьетдай са шумуд йисан пар я. И кар чалай, гьайиф хьи, алакьзавач. Са жуьре рекьер-хуьлер жагъурна, актёр Казбек Думаев театрдин режиссурадай Москвада К. Райкинан тIварунихъ галай сегьнедин искусствойрин высший школадиз ракъур­на. И рекьяй махсус образование къачунвай ада цIинин йисалай режиссёр-постановщиквиле кIвалах­зава. Чи жегьил актёр Алберт Хидирнабиева Москвада ГИТИС-да кIелзава. Исятда коллективди сад тир команда хьана кIвалах­зава. Кьвед лагьай образование патал министерстводи такьатар гузвач. Чна, театрдин хсуси къуватриз килигна, сад-кьве кас тежриба хкажиз патарал рекье твазва.

— Халкьдин медениятда театрдин везифа чIехиди я. Лезги театрдилай и везифаяр кьилиз акъудиз алакьзавани?

— За театр чи халкьдин гуьзгуь яз гьи­сабзава. Сегьнедилай чна чи тарих, адетар, ацукьун-къарагъун къалурзава, халкьдин милливал хуьзва ва ам несилриз чирзава. Театрдин коллективни хиве авай везифаяр кьилиз акъудиз алахънава. Им чи гьар йи­къан кIвалах я. Гьа са вахтунда тамашачияр мадни гзаф хьун чи мурад я. Эхиримжи вахтара и карда нетижа ава — чна залар ацIур­зава.

— Алай девирдин инсан зайиф еридин теле-шоурин, Интернетдин есирда гьатнава. Ихьтин вахтунда тамашачияр желбун патал гьихьтин кIвалах тухузва?

— Гьар са актёрди вичи-вичин винел кIва­лахзава. Чпин устадвилелди тамаша­чияр гьей­ранарзава. Репертуар фикирдай акъуд­завач. ЦIийи тамашаяр эцигзава. Алай девирдин кар алай месэлайрикай тир бей­гьуш квай шейэр такIанарунин, экстремизм, терроризм негь авунин манадин тамашаяр ­эциг­зава. Анриз школайра кIелзавай аялар желбзава. КIелзавайбур садра-кьведра школадин директордин куьмекдалди театрдиз гъайила, абуруз театрдин искусстводикай хабар жезва, ахпа чпин хушуналди къвезвай дуьшуьшарни ава. И карда чаз РД-дин культурадин министерстводини алакьдай куьмекар гузва. Алатай йисуз са постановка эцигна. ЦIинин госпландин бинедаллаз федеральный бюджетдай пуд постановка патал такьатар чара авун лазим я.

Гьа са вахтунда чна бязи конкурсар тешкилзава. Абурун куьмекдалди жегьилар чи тарихдал, медениятдал, театрдал желб­зава.

Шегьердин, республикадин общественный уьмуьрда иштиракуни, коллектив гьар жуьре мярекатриз, фестивалриз финини нетижа гузва.

— ЦIийи тамашаяр эцигунин, цIийи авторар желбунин кIвалах гьикI тешкилзава?

— ЦIийи тамаша эцигун патал чара ийизвай такьатар, гьайиф хьи, анжах актёррин бязи пек-партал къачуниз са бубат бес жезва. А пулуникай автордиз гана, цIийи эсер арадал гъун лап четин акъваззава. И карди репертуар мадни хъсанарун энгелзава. Къалурдай цIийи тамашаяр чахъ ава. Ак­тёрарни къугъваз гьазур я. Месела, “Мамну­нан чирагъ” чIехи тамаша майдандиз ­акъудна.

— Театрдин вилик гьихьтин месэлаяр акъвазнава?

— Яратмишунрин кIвалах чна, авай мумкинвилериз килигна, хъсандиз кьиле тухузва. Гьа са вахтунда къазанмишнавай нетижадал рази хьана акъвазни авунвач. Чаз спонсорвилин куьмек бес жезвач. Спонсорвилин куьмек за майишатдин кIвалахриз талукь яз лугьузва. Винел патан акунрай чи дарамат гуьрчегди я, зални — гьакI. Амма чимивал гудай къурулуш тахьун, хьайиди-хьуй лагьана, янавай къав театр патал чIехи месэла  я.  Актёрри  репетицияр  тухвана  кIан­за­ва, абуру манияр лугьун герек я. Амма ме­кьизва, азарлу жезва… Чпихъ эцигунрин ­хсуси карханаяр авай агьваллу ватандашар ава. Заз абурувай такьатар кIанзавач. Гьарда, ­атана, вичелай алакьдай са кIвалах авуртIа, гьи­кьван хъсан жедай. Им чи меденият хуьник абурувай кутаз жедай пай я. Амай миллетрин театрриз килигайла, абурухъ гьахьтин ама­дагар, рикI кузвай ксар гзаф ава. Абуру гьам го­сударстводин къурулушра, гьам агьваллу ­ватандашрин арада чпин театррин тереф ­хуьзва. Чахъ театрдихъ рикI кузвай, чпелай алакь­дай кьван билетар маса къачузвай, абур чирхчирриз пайзавай амадагарни ава. Им лап хъсан куьмек я. Актёрар патал ацIай зал хьун важиблу я кьван. Тахьай­тIа, абурухъ гьевес жедач, тамашдай кас тахьайла, чпин устадвилин винел кIва­лах­­дач… Чаз ­куьмекар гузвай Имам Яралиеваз, Гьажи Жабраиловаз, Тельман Гьамзаеваз, Физули Са­гъу­еваз ва масабуруз за сагърай лугьузва.

— Театрдихъ герек тадаракар, база ­авани?

— Федеральный программадай чаз автобус ганва, экверин техника къайдадик кутунва. Са жерге маса кIвалахар чна театрдин хсуси харжийрихъ ийизва.

— Агьалийри Лезги театр районриз къвезвач лугьуз шикаятарзава…

— Шаз чун Махачкъаладиз, Ахцегьиз, Кьасумхуьрел, Кьурагьиз, Мегьарамдхуьруьз фена, тамашаяр къалурна, концертар гана, — жаваб гана театрдин агъсакъал Мирзабег Мирзабегова. — Эхь, ибур гастролар я лугьуз жедач. Вучиз лагьайтIа, виликрай чун 15-20 юкъуз, са вацра Ахцегьиз, гьакI Махачкъаладиз ва масанризни физвай. Неинки райцентрада, гьакI чIехи хуьрерани тамашаяр къалурзавай, зегьметчи коллективрихъ галаз гуьруьшмиш жезвай. Исятда тамаша гваз са райондиз фейила, райцентрадилай гъейри, масанра театр къалурдай шартIар авач, хуьрера клубар ерли амач лагьайтIани жеда. Райондиз са тамаша гваз фидайла, чун анин регьберрихъ галаз гуьруьшмиш жезва. Сагърай чеб, алакьдай куьмекар гузва. Са юкъуз фена, тамаша къалурна хтун гастролар туш. Амма вацра амукьна, чкайрал кIвалахдай мумкинвилер театрдихъ авач. Чун КцIар райондизни фенай, амма театрдин бюджет патал анжах зарар хьана…

— Динара Мураддиновна, театрдин гележег квез гьикI аквазва?

— Театрдин гележег жегьил пешекарар — актёрар ва режиссёрар я. Хъсан пешекар арадал гъун патал такьатар герек я. Халкьди куьмекна кIанда. Республикадин бязи театрриз маса регионра авай чпин диаспорайри теклифзава. Чавай гьелелиг лезгийрин диаспорайрихъ галаз ала­къаяр тайинариз хьанвач, — давамарзава ихтилат ­Ди­нара Мураддиновнади.      — Театрдиз текдиз авай гьаларай экъечIиз четин я. Виликрай фабрик-завод, колхоз-совхоз авай. Анрин коллективри билетар къачузвай, чаз чкайрал атун теклифзавай. Театр, хвешила, санай-масаниз физвай. Исятда ахьтин коллективар амач…,  — рикIел хкизва Мирзабег Мирзабегова.

— Лезгийрихъ къадим театр ава, — са сивяй хьиз лугьузва театрдин директордини кьилин режиссёрди. — Чна гьамиша фикирзава, чаз гьихьтин зурба ирс тунва театр арадал гъайи ва ам виликди тухвай ксари… Абуру чпин чанар эцигна… Къе театр гьи гьалда ава?.. Адан дережа хкажун, виликдай авай хьтин гьуьрмет, авторитет арадал хкун патал чун алахънава. Нетижаярни авачиз туш. И кар тамашачийрини къейдзава. Амма гьелелиг хьанвай нетижаяр чпел разивализ жедайбур туш, тIимил я.

— Мумкинвиликай менфят къачуна, газет кIелзавайбурухъ элкъвена лугьудай гаф-чIал аватIа, буюр…

— ЦIи Етим Эминан 180 йис тамам жезва. И кар театрди фикир тагана тун дуьз туш. Чаз шаирдин юбилейдиз талукьарнавай цIийи тамаша эцигиз кIанзава. Амма гьелелиг тайин тамаша авач, автордиз гудай та­кьатрини кIеве твазва. И кардик къуьн кутадай, Етим Эминан яратмишунрал рикI алай, лезги халкьдин тарихдихъ, медениятдихъ рикI кузвай кьегьал рухваяр къуй майдандиз экъечIрай. Тайин са касдал пьеса кхьин тапшурмишрай. Ша чна и кардал кIукI гъин! — лугьузва театрдин яратмишунрин коллективдин регьберди.

— Гьар йисуз Москвада лезгийрин къадим Яран сувар вини дережада аваз къейдзава. Аниз чи халкьдин вилик-кьилик квай, маш­гьур ксар къвезва. Лезги театрдихъ хъсан, устад актёрар, манидарар ава. Чпин хушуналди сад-кьвед аниз физва. Амма суваррин тешкилатчийри  санлай театрдин коллективдиз теклифзавач. Лезги театрдин коллективдиз халкьдин милли мярекатриз, гьерекатриз теклифун лазим я. Москвада Яран сувар тешкилзавайбуру цIи кьванни чун ри­кIелай алуддач лагьана умуд кутазва.

Чун Россиядин меркездиз хъсан тама­ша­яр, нумраяр, итижлу программа гваз физ гьазур я, — алава хъувуна Динара Эминовади.

Дагъви ШЕРИФ