(Эвел – 29-нумрада)

Рамалданов Бубади 1935-йисуз, кичIе тахьана, хуьре мектебдин цIийи дарамат хьана кIанзавайди раижна ва, вичиз ихтибар авуртIа, ам кьилиз акъатда лагьана. И важиблу карди хуьруьнвийрик шадвал ва умуд кутунай. Са куьруь вахтунда дуьзен дугуна вири хуьруьн жемятдин куьмекни галаз мектебдин дарамат эцигна куьтягьнай. Дараматдин винел патан акунар «П» гьарфуниз ухшар тир. Адан яргъивилел — 22, гьяркьуьвилел 4 метр алай. Дегьлиздин яргъивал – 14, гьяркьуьвални 4 метрдиз барабар тир. Классрин къенепатан кьакьанвилел 3,5 метр алай. Ихьтин кьакьан пенжеррай къенепатаз хъсандиз экв аватзавай. Фирягь ракIари мектебдал абур гъизвай. Дегьлиздин юкьвай гьаятдиз экъечIдай еке рак авай. Дараматдин къавуз яру сахси янавай. Мектебдихъ аялри ял ядай, физкультурадин тарсар тухудай махсус чкани галай. Къецелай  марифатдин и кIвал шегьердин мугьманханадиз ухшар тир.

ЦIелегуьнрин хуьруьз гьи патахъай мугьман атайтIани, сифтени-сифте вилериз­ аквазвайди мектебдин гуьзел дарамат тир. Рагьмет хьурай Рамалданов Бубадиз! Ада — халкьдин вафалу хци — жемятдин аялар патал еке зегьметар чIугунай. Мектебдин дарамат 1966-йисалди сагъдиз амай. Лагьана­ кIанда, гьа девирда ихьтин дарамат Кьиб­ле­патан Дагъустандин мад са хуьрени авачир. Им тарифун туш, гьакъикъат я. Зани­ чирвилерни тербия гьа мектебда къачурди я. Кьвед лагьай хуьруьн мектебда гзаф муаллимри кIвалахнай. Абурун арада неин­ки­ са цIелегуьнвияр, гьакI маса хуьрерай къвезвайбурни авай: Алимурадов Ламетул­лагь (Вини Ярагъ), Бутаев Субхи (Яргун), Жаруллаев Салавудин (ЦIелегуьн), Нес­рединов Сефедин (ЦIелегуьн), Мегьа­ме­дов Рамазан (Вини Ярагъ), Межидов­ Алисул­тан (ЦIелегуьн), Шамсудинова Ами­на (ЦIе­легуьн), Кьадиев Шихрагьим (ЦIелегуьн), Гьашимов Несредин­ (Ярагъ-Къазмаяр), Агьмедова Маяхалум (Вини Ярагъ), Нежведилов Юнус (Вини Ярагъ).

Алай вахтунда Герейханован хуьре­ ЦIелегуьнрин 68 хизан яшамиш жезва. Чпин девирда абуру совхоздин вири хилера намуслувилелди зегьмет чIугунай. ЦIелегуьнвийри чеб, гьина яшамиш хьана­тIани, гьина кIвалахнатIани, ад аваз, адалатлувилелди тухвана. Сад-кьве зегьметкешдикай мисалар гъин.

Дяведин залан йисарилай башламишна, Алиев Алискера (ам Хтун-Къазмайрал яшамиш хьанай) «Москва – Баку» ракьун рекьерал зарбачи яз кIвалахнай. Адан мукьуфвал, кIвалахзавай тегьер акур гьакимри ам объездчикдин къуллугъдал тайинарнай. И жавабдар кIвалахдални ада 28 йисуз намуслувилелди зегьмет чIугунай. Кеферпатан Кавказдин ракьун рекьерин управлениди Алиев Алискераз кьве сеферда къиметлу шабагьар ва «Зарбачивилин» гьуьрметдин тIвар ганай. Адан веледар Хтун-Къазмайрал яшамиш жезва.

ЦIелегуьнви Жамалдинов Магьамедхана 1950-1952-йисара Кьасумхуьруьн район­дин КГБ-да кIвалахзавайла, пуд йисни кьве вацра Польшада Советрин Армиядин кьушунра къуллугънай. Гуьгъуьнлай Дагъус­тандин нафтIадин разведкадин буругъра (ахтармишунрин эгъуьнунар) рабочийвиле кIвалахна. Адан зегьмет, алакьунар акурла, карханадин кьилевайбуру ам кьилин буругъчивиле тайинарна. Гуьгъуьнлай зегьметдин­ нетижаяр фикирда кьуна, адаз гъилин «Победа» сят пишкеш яз ганай. Пенсиядиз фидалди, ада «Свердловский» сов­­хозда кIвалахнай. Ам Тагьирхуьруьн-Къазмайрал яшамиш хьанай. Рагьмет хьуй вичиз!

Мад са зегьметкеш цIелегуьнви Шамсудинов Эфенди дяведин йисарилай гуьгъуьниз Тагьирхуьруьн-Къазмайрал хизанни галаз куьч хьанай. Адани ракьун рекьерал зегьмет чIугуна. Са шумуд йисуз хивевай везифаяр намуслувилелди кьилиз акъудуниз килигна, ам ракьун рекьерин разъезддин къуллугъчивиле тестикьарнай. Гуьгъуьнин йисара ада Самурдин тамарин майишатда кIвалахнай. Эфенди буба лап хъсан харат устIар тир. Ада хъсан столар, ракIарар, пенжерар туькIуьрдай. Гьар са инсандин къилихдиз кьетIен жигъир жеда. Эфенди буба михьи инсан тир. Адан невеяр Хтун-Къазмайрал яшамиш жезва.

Ватандин ЧIехи дяведин цIаярни душмандин зулумдин гужар, вирибурухъ хьиз, ЦIелегуьнрин хуьруьн агьалийрихъни галукьна. А йисара ЦIелегуьнрин хуьряй  фронтдиз 76 кас фенай. Абурукай 15 касдиз, гуьллейрин хирер алаз, набудар яз элкъвена хуьруьз хтун кьисмет хьанай. Дяведин йисара кьегьалвилер къалурай ви­кIегь цIелегуьнвияр хьана: майор Къазиев Нажмудин — залан женгера, старший лейте­нант Рамалданов Мегьамеднеби — Латвияда­ къизгъин ягъунра, старший лейтенант Жамалдинов Иминуллагь Мариуполь шегьерда хьайи хирерикди телеф хьана.

Хейлин хуьрера Ватандин ЧIехи дяведа­ чанар къурбанд авурбуруз гуьмбетар эцигнава. Им чкадин халкьдин, хуьруьн та­рих­да лап важиблу месэлайрикай сад я. Аквадай гьалда, Ватандин ЧIехи дяведин иш­тиракчийрин-цIелегуьнвийрин сиягь­да ви­ри­бурун тIварар гьатнавач. И кардин гьа­къиндай хуьруьнвийрихъ галаз хьайи гуь­руьшри ва суьгьбетри шагьидвалзава. И делил фикирда кьуна, и макъалада чна Ватандин ЧIехи дяведа иштиракай цIелегуьнвийрин тамам сиягь (чи фикирдалди) гузва.

Абумуслимов Салман (1907-йис), Агъакеримов Садикь (1925-йис), Акимов Алискер (1916-йис), Алиев Фатуллагь (1916-йис), Алиханов Шириф (1914-йис), Алиев Жемилагь (1924-йис), Атемов Багьадин (1916-йис), Атемов Шагьабудин (1919-йис), Атлуханов Нажмудин (1920-йис), Агьметханов Насруллагь (1919-йис), Багъиров Аладдин (1915-йис), Балаханов Къагьриман (1923-йис), Бурагьмедов Нурагьмед (1894-йис), Балиев Нажмудин (1920-йис), Балакеримов Мирзясан (1921-йис), Гьажиметов Рамазан (1919-йис), Гьадисов Гьашим (1907-йис), Гьуьсейнов (Алиев) Жимилагь (1928-йис), Гьамидуллаев Шамсудин (1914-йис), Гьуьсейнов Магьамедгьуьсейн (1905-йис), Гьуьсейнханов Мукаил (1916-йис), Жафаров Мирзегьасан (1908-йис), Жафаров Мирзекьади (1918-йис), Жарулаев Саид (1921-йис), Жамалдинов Мирзамед (1921-йис), Жамалдинов Иминуллагь (1916-йис), Исмаилов Абдулгъани (1902-йис), Исмаилов Гьажи (1919-йис), Исмаилов Мирзехан (1911-йис), Исрафилов Темирханов (1918-йис), Загьиров Гьажи (1921-йис), Къазиев Нажмудин (1913-йис), Казумов Нуьдуьрмирзе (1900-йис), Къурбанов Къурбан (1916-йис), Латифов Бейбала (1920-йис), Магьамедкеримов Къазанфар (1904-йис), Кьадиев Шихрагьим (1914-йис), Манафов Къафлан (1905-йис), Манафов Керим (1919-йис), Магьмудинов Магьмудин (1917-йис), Мирзеханов Мирзехан (1907-йис), Мирзеханов Шагьабудин (1913-йис), Несрединов Темирхан (1916-йис), Нур­магьамедов Гьамзет (1912-йис), Несрединов Сефедин (1921-йис), Несрединов Ис­рефил (1918-йис), Пиругъланов ТIалиб (1920-йис), Пирметов Гьуьсен (1898-йис), Пирметов Нурмет (1911-йис), Пирметов Фетали (1900-йис), Пирметов Экендар (1920-йис), Рагьимханов Уруж (1922-йис), Рамазанов Играмудин (1918-йис), Рамазанов Магьамеднеби (1914-йис), Рамазанов Нажмудин (1902-йис), Рамалданов Балакъардаш (1898-йис), Рамалданов Зейнуллагь (1913-йис), Рамазанов Мирзебала (1900-йис), Рамалданов Рамалдан (1902-йис), Рустамов Демир (1919-йис), Саидмагьамедов Агъакши (1920-йис), Саидмагьамедов Тарикъули (1914-йис), Салигьов Алискер (1910-йис), Саруханов Амахан (1910-йис), Сулейманов Гьажибег (1904-йис), Саруханов Ремихан (1914-йис), Саруханов Гьажикерим (1922-йис), Тагьиров Гьажимирзе (1909-йис), Таривердиев Мурсал (1904-йис), Феталиев Фетали (1909-йис), Феталиев Эскендар (1919-йис), Шагьпазов Алибутай (1907-йис), Шагьпазов Нурали (1910-йис), Шагьмирзоев Алимерден (1922-йис), Шихнабиев Рагьимхан (1914-йис).

Ватандин ЧIехи дяведин йисара ЦIе­ле­­гуьнрин хуьруьн «25-октябрь» тIвар алай колхоздин председатель Къачаев Къазидиз­ СССР-дин Кьилин командующий И.В.Сталина гьуьрметдин телеграмма ракъурнай. Ана кхьенва: «Яру Армиядин бронетанковый къуватар артухарунин жигьетдай къайгъу чIугуниз килигна, вуна, юлдаш Къачаев, зи салам ва Яру Армиядин патай чухсагъул кьабула!». И телеграммадин манади гьахълувилелди шагьидвалзава хьи, далу пата ЦIелегуьнрин хуьруьн жемятдини Яру Армия душмандал гъалиб хьун патал гзаф зегьметар чIугуна.

…ЦIелегуьнрин хуьре Аллагьдиз ибадатар, Адан рекьиз михьи рикIелди къуллугъ авур ксарни яшамиш хьана. Гьабурукай сад Булуев шейх Желил тир. Желил бубади Вини Ярагъдал Ярагъ Мегьамедан мед­ресада, Агъа СтIалдал, Ахцегьа, Туьркияда ва маса чкайра чирвилер къачунай. Ада Буйнакскдин кьве йисан медреса пуд вацра агалкьунралди акьалтIарнай. Желил буба араб, туьрк, фарс ва маса чIаларалди устадвилелди рахадай. Ам кьакьан буйдин, гуьрчег къамат авай, руьгьдиз михьи кас тир. Куьре округдин хуьрера ам тийижир кас авачир, инсанрихъ галаз кьиле фидай гуьруьшра ада ширин мецелди, хатурлудаказ суьгьбетар ийидай. Булуев Желила вичин девирда Куьре округда къуллугъар авунай. Уьмуьрдин эхиримжи йисара Желил буба Герейханован хуьре яшамиш хьанай.

1966-йисуз хьайи залзалади цIелегуьн­вияр куьч хьуниз мажбурна. ЦIийи хуьруь «Чархи кIамун» вини кьиле пуд лагьай бине кутуна. Хуьр лап девлетлу, мублагь уьруьшда тешкил хьанва. ЦIийиз арадал атанвай хуьре маса са шумуд хуьряй куьч хьайи хизанар санал яшамиш жезва. Иниз Агъа Ярагърилай, Берекрилай, Магьмутрилай, Хуьрежрилай, Игрехай ва Луткунрин хуьрерай агьалияр куьч хьанва. Ибур вири са хизан хьиз, арада меслят-хатур аваз яшамиш жезва. ЦIийи хуьруьн советдин сад лагьай кавха яз Акимов Рамазан хкянай. Хуьруьн «Серго» колхоздин председателвиле Разаханов Разахан тестикьарнай. Ана ирид йисан мектеб ачухна, адан директор яз яргъал йисара Абасов Абасмирзеди кIвалахнай. Гуьгъуьнлай школадин коллективдиз 28 йисуз Жафаров Седредина регьбервал ганай. Ада сифте йикъарилай мектебда низам хуьниз, аялрин кIелунриз ва тербия гунин месэлайриз кьетIен фикир ганай.

Алатай ва алай девирдани цIе­ле­гуьн­вийрин арада намуслувилелди­ зегьмет чIугур муаллимар – пешекарар­ гзаф я. Абурукай сад Рамалданов Агъавер­ди я. Ам, ДГУ-дин математикадин факультет акьал­тIа­райла, Дербент райондин халкьдин­ обра­зованидин отделда кIва­лахал акъвазна. РайОНО-дин сагьибри ам Рубасдин тамам тушир юкьван образованидин мектебдин директорвиле тестикьарнай. И къуллугъдал ада 10 йисуз зегьмет чIугуна. 1960-йисуз ам вичин хайи хуьруьз хтана ва чкадин мектебда муаллимдин везифайрив эгечIна. 1970-йисуз­ Рамалданов Агъаверди Тагьирхуьруьн-Къаз­майрин юкьван школадин директорвиле тайи­нарна. И коллективдиз Агъаверди муаллимди 14 йисуз регьбервал гана. Гуьгъуьн­лай, вичин тIа­ла­буналди, гьа мектебда завучдин везифаяр­ кьилиз акъудна. Агъаверди Балакъардаше­вича жуьреба-жуьре мектебра 54 йисуз гьа­къисагъвилелди зегьмет чIугунай. Ам гьуьрметдин грамотайрин, маса шабагьрин сагьиб я.

Хуьруьн жемятдин сагъламвал хуьн патал цIийи хуьре фельдшервилинни акушервилин пункт (ФАП) ачухна. Адан заведующийвиле Ф.Хасплатова тестикьарнай. Ада вичин везифаяр тартибдик кваз кьилиз ­акъудна.

Агьалийрин дуланажагъдин шартIар хъсанарунин мураддалди цIийи хуьруьз Агъа Ярагърин куьгьне булахдин хъвадай яд турбайра аваз гъана.

Чи рикIел 1969-1970-йисара, кохозар чу­кIурна, совхозрин майишатар туькIуьрай вахтар алама. 1969-йисуз ЦIелегуьнрин хуь­рени совхоз тешкилнай. Адаз «Серго» тIвар ганай­. Совхоздин сифте директорвиле КПСС-дин райкомдин къарардалди мегьарамдхуьруьнви Магьамедов Зейнудин тестикьарнай, Советдин председателвиле­ Гьажимирзоев Гьажимирзе хкянай. Ахпа совхоздин директорвиле Магьмудов Агьмедагъа, экономикадин­ илимрин кандидат Ферзиллаев Абдужелил, хуьруьн майишатдин илимрин кандидат Ши­храгьимов Аламудин, Сулейманов Мусаиб, Къазагьмедов Аликерим тайинарнай.

2007-йисалай ЦIелегуьнрин админист­ра­­циядин кьилин къуллугъ Межведилов Гер­мана намуслувилелди тамамарзава. Ада хайи хуьр авадан авунин рекье гьакъи­сагъвилелди зегьмет чIугвазва. Кьилди къа­чуртIа, хуьре медениятдин цIийи дарамат эцигна, агьалияр хъвадай целди таъминарун патал 12 версинин мензилдай турбайра аваз яд гъанва, жегьил-жаванар патал спортдин комплексдин цIийи дарамат эцигна. Хуьруьн агьалийрин сагъламвилел гуьзчивал тухузвай ФАП цIийикIа туькIуьр хъувуна. «Дербент-Баку» федеральный шегь­ре рекьелай хуьруьз къвезвай вад версинин мензилда ва гьакI хуьруьн куьчейра къир цанва. Хуьре михьивилер ва къайда хуьзва. Вири жемятдиз аферин! Аллагь квез гьамиша куьмек хьурай!

Эседуллагь Мегьамедханов,

РФ-дин просвещенидин отличник, ­РД-дин лайихлу муаллим

(Макъала куьруь авунва)