22 йис идалай вилик ашарвийри, куьч хьанвай виликан хуьруьнвиярни галаз, 3000 йис тамам хьунин сувар “хуьруьн югъ” хьиз кьиле тухвана. Виликдай хуьр, вини кьил шуькIуьз, агъа кьил элкъвена, къулал эцигнавай ягълавдиз ухшар тир.
XVII лагьай асирда Аша 700 кIвал авай. Адак гъвечIи хуьрер — Къерих, Агъахуьр, Сгак, Хемхе, Ратак, Гъвечер, Гъвеер, Кьерегь, Кьелегъан, Харабар акатзавай.
Ашар гаф араб чIалалди цIуд лагьай чIал я, яни цIуд хуьруькай хьанвайди. Дегь Ашар Ашрафул азим къеледин юкьва авай. Аниз гунгараваз яд къвезвай, гьана регъверни авай.
Чапхунчияр атайла, са ни ятIани чиликай чинебан рехъ къалурна. Къеле къачуна, вири халкь къирмишна.. Гуьгъуьнлай бушдиз амукьай чкадал, гьарнай инсанар къвез, хуьр хъхьана. ЧIехи пай маса миллетрикай атана, абурни лезгиламиш хъхьана.
Хуьр 19 тухумдикай ибарат я: Бегъияр, Кьуштунар, Чакъалар, Чирагъар, Гьасенбегер, Базаяр, Алтияр, Сабуяр, Кичер, Гьирегар, Абачар, Квасаяр, МегьанцIаяр, Бегьарчияр, Шаласияр, Гъазаяр, Мамалияр, Шерифар, УстIарар.
Ашар Кьурагьрилай винидихъ галай 11 хуьруькай гьам малкуналди, гьам агьалийрин, гьам кIвалин гьайванрин кьадардалди вири вахтара ва гилани чIехи хуьр тир, гьакI язни ама.
Гьар тухумдихъ вичин регъв, рат ва гьуьндуьгар авай.
Аша советрин власть жедалди 2 мискIин авай. Хуьруьн чIехивилин гьакъиндай 15 гектардилай виниз майдан кьунвай куьгьне сурарини гьакъиндай шагьидвалзава.
Гуьмбетар амай шейхер Абдуллагь, Ибрагьим, Сулейман, Салман, Зекери, Гъизран, Бакьир, Биркь Адал, Абдулла, эфендияр Шабан, Исмаил, Рамазан, Малламегьамед, малла Агьмед, малла Исмаил, яргъарани магьшур тир.
Хуьре амай гуьмбетрин чинра авай, сурарин кьилихъ арабдалди гуьрчегдиз кхьенвай къванери тестикьарзавайвал, чина устадлу каллиграфистар хьана: Малламегьамед, Абдулгьамид, Исмаил.
Чи девир алукьдалди чпин харжидалди кябедал фена: Абдуллагь, Жамал, Аттай, Мукаил, Шериф, ТIежиб. Гила фенвайбур:Исмаилов Зилфикъар, Бутаев Жамал, Мегьамедзагьиров Шабан, Исаев Мегьамедшафи…
Исмаил эфенди Шамилан муьруьд тир, адан хва Рамазана Шамилан дяведикай “Надир” поэма кхьена… Ам алим тир.
1932-йисуз хуьре — сифтегьан, 1961-йисуз — 8 йисан, 1968-йисалай юкьван школаяр хьана.1952-2007-йисара мектебдихъ интернатни галай.
КIапIалрилай гуьгъуьниз 1936-йисуз хуьре колхоз хьана. Дяведин йисара, кьиле Османов Муса аваз, колхоз халкь хуьдай майишатдиз элкъвена. Чаз аранда авай Селиг ятахдикай гзаф хийир авай. Мегьамедов Ханагьмеда кIвалахай йисара хуьруьнвийрин дуналажагъдин шартIар хъсан жез гатIунна. Адалай гуьгъуьниз хьайи седрийрикай Миримов Мусадин, Гьайдаров Мегьамедан тIварар кьун лазим я.
Чинай гьеле дяведин вилик квай йисара Москвадиз ВДНХ-диз чубан Мегьамедов Алини доярка Мегьамедалиева Эсли фенай. Гьа вахтара ва “Курахский” совхоздик квайла, агъадихъ галайбуруз Зегьметдин Яру Пайдах орденар ганай: Рамазанов Абукараз, Хидирнабиев Гьажибаладиз, Гьалимов Къурбаназ, Гьасанов Османаз, Рамазанова ПатIиматаз, Къурбанова Таибатаз, нехирбан, ДАССР-дин Верховный Советдин депутат Ибеев Агьмедуллагьаз.
Хуьряй тIвар-ван авай гзаф инсанар акъатнава. Виридан тIварар кьуртIа, макъала лап яргъиди жеда.
Ватан хуьз Ашай вишев агакьна итимар фена, абурукай 44 кас телеф хьана. Абуруз клубдин вилик обелиск хкажнава. Ибеев Мегьамед, Базаев Рамазан, Асланов Гьабибуллагь Баркалладин орденрин сагьибар хьана.
Советрин девирда ери-бине Ашай тирбур, хизан къалин хьайи куьнуь хьиз, кьуд патахъ чкIана, яни са хуьруькай 7 хуьр хьана. Гила ашавияр Къиргъизистанда, Къизлярда, Сарсарда, Черняевкада, Махачкъалада, Дербентда, Белижда , Ставрополда ава…
1966-йисуз хьайи зарзаладидай гуьгъуьниз ашарвияр Къизляр райондин Сарсар хуьруьз куьч хьана. Ана алай вахтунда чIехи хуьр арадал атанва. Эхиримжи йисара “Нива” ООО-дин генеральный директор Кьасумов Загьидинан агалкьунралди яшайишдин хейлин объектар, СКФО-да ва ЮФО-да дуьгуь гьасилдай чIехи завод кардик кутунва, хуьруьн хейлин рекьера къир цанва. Сагърай ватандихъ рикI кузвай рухваяр.
Чи хуьруьн алимар — Пермдин университетдин математикадин илимрин доктор, профессор Абдуллаев Абдулла, математикадин илимрин кандидат Абдурагьманов Ибрагьим, технический илимрин кандидат Мегьамедов Кьасум, тарихдин илимрин кандидат Рамазанов Абдулла, алимрин хизандай тир Сефер, адан вах Рекъият, свас Динара Агьмедовар. Сефера, экономикадин илимрин кандидат яз Москвада фининсовый академияда доцентвиле кIвалахзава. Илимрин кандидат Рекъият Махачкъалада автодорожный университетда кафедрадин заведующий я. Динара филологиядин илимрин кандидат я.
Спортдин рекьени ашарвийри чпин тIварар тунва. Жуьреба-жуьре агалкьунралдини чпин тIвар хкажай ашарвийрал чна дамахзава. Ери-бине Ашай тир викIегь рушарини рухвайри къе Россиядин жуьреба-жуьре шегьерра зегьмет чIугвазва.
Чи хуьр дагъда авай аран я лагьайтIа жеда. Чина майишатрихъ 15 гектар багълар ава. ЧIехи пай векьин уьруьшриз машиндин рекьер тухванва. Анра вишев агакьна булахар ава. ГъвечIи тамарни ава. Уьруьшрай 8 кIам авахьзава. Хуьруьз пуд чкадай ятар гъанва, чIехи пай кIвалера кранар ава.
Чна атай мугьманриз хуьре авай надир муькъвер, Мирги там, Ялахърин сергьятдиз мукьва, муьжуьдаз ухшар ЧIехи вир, 3000 йисалай артух яш авай шейх Салманан пIиревай машмаш тар, чи шейхерин гуьмбетар, клубдин дарамат къалурзава. Самурдин кьаскьандал хкаж хьунни са лезет я.
Совхоздин девирда хейлин йисара гьамамди кIвалахзавай. Алай вахтунда хуьре 570 кас яшамиш жезва. Чина чIехи хуьруьз хас вири идараяр ава.
Хуьруьн ва мулкарин гуьзелвилер акуна кIанзавайбур, гатун варцара чи хуьруьз ша. Ашарвийри куьн гуьзетзава…
Алван Рамазанова
