Дуьньядин саки вири халкьари хьиз, лезгийрини къадим заманайрилай инихъ аялрин чирвилериз, ахлакьдиз, къаш-къа­матдиз, зегьмет­дин ва гуьзелвилин гьиссериз кьетIен фикир гузва. Нетижада халкьдин тежрибада ва гзафни-гзаф лезги чIала тербиядин са кьадар такьатри дурумлу чка кьунва. Ихьтин такьатрикай садал акъвазуналди чаз кIел­завайбурун фикир тек са мисалрал желб ийиз кIанзава.

Лезгийри лугьуда: «Бубайрин мисалар гафарин къадакьар я».

Зегьметчийрин тежрибада дигмиш хьайи мисалра жегьил несил яшайишдин­ гьахълу рекье тунин месэлаяр жезмай кьван дериндай ва гьар са лазим тереф фикирда кьуна ачухарнава. Халкьдин уьмуьрдин кIавузардик лигим хьанвай мисалри халис инсан тербияламишунин къайдайрикай лугьузва.

Мисалра зегьметчийрин акьулдин деринвал, инсан тербияламишуна ишлемишна кIанзавай рекьер, амалар, шартIар ва тербиячидиз лазим къвезвай гзаф маса менфятлу такьатар асиррин муьгьуьрдалди тестикьарнава. Абурун кьилин важиблувал ам я хьи, къалурзавай фикирар са ваъ, са шумуд несилрин уьмуьрда ахтармишнава. Абурун куьмекдалди кIел-кхьин авачир четин йисара агъзурралди инсанар тербия­ламишнава.

Урусрин машгьур педагог К. Д. Ушинскийди лагьайвал, тербиядикай тир бубайрин мисалар, мискIалар ва чIала мягькем чка кьунвай дурумлу ибараяр чIалан жавагьирар я. Вири и шартIари чаз тербиядикай лагьанвай мисалар лезги халкьдин педагогикадин асуллу диб тирди мад ва мад сеферда малумарзава.

Халкьдин педагогикадин кьетIенви­лери­кай сад лезгийри аялар тербияламишунин­ виш йисарин тежриба умумиламишун я. Аял зегьмет кIани, акьуллу, намуслу, бажарагълу инсан яз кIвачел акьалтун кьилин истемишун я.

Лезги халкьдин са кьадар мисалри аялдин ахлакь, адак инсанвилин ерияр кутунин карда важиблу чка зегьметди кьазвайди къалурзава. КIвалах инсандин намус я; сенят инсандин хазина я; зегьмет, зегьмет ва мад зегьмет — ингье еке девлет; кIвалахди инсан гумрагьарда, — къейдзава мисалри.

Зегьметди инсан гуьрчегарзава, жемятдин вилик виниз акъудзава. Лезги халкьди мисалрин куьмекдалди темпеларни гьиллебазар русвагьзава, абуруз таъсир авун патал туьгьметзава: недайла, чIехи тIур кьада, кIвалахдайла, серин — кьур; балугъ кIан­дайда тум це твада; кап ягъа лагьайла, дабанда цаз авалда; ксай месик чими иситIа кIан жемир…

Къачун чна ихьтин мисалар: ваз кIан­датIа виртни фу, къачу гъиле пер, кьусу; вирт, вирт лугьуналди, сив ширин жедач; накьан йикъан гьисабдай кIвалаха. И мисалрин мана-метлебди инсандин яшайиш, тIуьн-хъун, мал-девлет, суьрсет ва аваданвал зегьметдилай аслу тирди тайинарзава.

Неинки зегьмет чIугуниз, гьакI и карда тайин вахтунал амал авунизни лезги халкьди зурба фикир ганва. И жигьетдай чпихъ еке метлеб авай ихьтин мисалар машгьур я: гатуз юрфар чими тавурдавай хъуьтIуьз юрфар чими ийиз жедач; хъуьтIуьн гьазурвал — гатуз, гатун гьазурвал хъуьтIуьз авуна кIанда; ахпани кьий, пакани — кIвалах гьиле-гъилди авуна кIанда; пака лагьай миргихъ тум хьанач; къенин кIвалах пакадал вегьемир ва мсб. ТIимилни хьуй, гьангула хьуй мисалди гьар са кар дикъетдивди, рикI гваз эгечIун, гьар са кар хъсан ери аваз акьалтIарун лазим тирди къейдзава.

Халкьдин педагогикади зегьметдихъай катзавайбур беябурзава ва абурал ягьанатдалди хъуьруьнарзава: вири — меле, Мегь­ри­б­ан — регъве; са юкъуз — кIвалах, кьве юкъуз­ рагъ гуз цлахъ; вири цана хьайила, Мелик кIвале ава.

Лезгийри вири девирра сеняткарвилиз еке къимет гуз хьана: гьар са кардиз вичин устIар ава; устIардин гьилер къизил я, ашукьдин бейтер — кьезил; устIардин гьунар алатрилай аслу я; устIар кардалди чир жеда. И фикир лезги чIалан са кьадар дурумлу ибарайрини субутарзава. Къизилдин гьилер, кардин устад лугьуз, зегьметчидин тариф ийида лезгийри. Зегьметчийрин тариф авуналди, халкьди абур жегьил несилдиз чешне яз къалурзава, гьар са жегьилдиз устадрин дережа кьаз эверзава.

Халкьдин тежрибади къалурзавайвал, къимет инсандин гуьрчег, цIалцIам гафариз, ада ийизвай дамахдиз ваъ, тамамарзавай кIвалахдиз, агалкьунриз, гана кIанда: кIвалахдик квачир перци муьрхъ кьада; игит кьейила, тIвар амукьда, устIар кьейила, — кар.

Халкьдин педагогикадин кьетIенви­лери­кай сад гафарив, чIалав мукьуфдивди эге­чIун я. Месела, гьар са гафунихъ вичин чка ава; рикIин куьлег мез я; ширин меци гъуьлягъ тIеквендай акъудда; эвела фикир ая, axпa paxyx. Гафуни ийизвай таъсирдин къуват лезги чIалан ибарайрани мягькем хьанва. Месела, хци гафар, гафунин иеси, гафунин устад, гафаривай тухуз тежерди лугьуз, инсандиз къимет гуда лезгийри.

Лезги халкьдин виш йисарин акьул-ка­малди, тежрибади къалурзава хьи, аялдихъ галаз сигъ алакъада авачиз адаз тербия гуз жедач. Гьа са вахтунда аялдиз таъсирдай, адан къилих арадал гъидай тербиядин важиблу алат гаф я.

Къачун чна ихьтин мисалар: лашуни як тIарда, гафуни — кIараб; къиметлу гаф къизилдилайни багьа я; дуьз гафуни рикIяй тIек­­­вен акъудда. Халкьдин фикирдалди, аял­дин  ахлакь, зигьин, инсанвилин кIалуб ла­шуналдини зуруналди ваъ, кутугай акьуллу гафуналди арадал гъиз жеда. Гафунихъ акьван къуват ава хьи, чка тийижиз, лайихсуз лагьай гьар са гафуни инсандин  рикI тIарун, ам татугай рекье тун мумкин я. И фикиp субутариз, лезгийри таъминарзава:­ лугьудай гаф жакьвана лагь; мез хвена, хуьр ая, гъил хвена, кIвал ая; кIвале лагьайди базардай жагъидач ва мсб.

Халкьдин педагогикади, гьар са месэладив эгечIуниз вичин махсус вахт авайди къейдзава. Гьа ихьтин вахт аялдин тербиядин бине эцигунизни ава: аял — кьепIинамаз, дана епинамаз вердишарна кIанда; жуван вацI жува чIехи авуна кIанда; багъдиз килиг — багъ жеда, килигмир вун — дагъ жеда ва икI мад.

Тайин тирвал, аялдин хесетрин, амалрин, гележегдин ахлакьдин бине хизанда эцигзава. Аялрин гележег хизан гьикI яшамиш жезватIа, ана гьвечIи-чIехидан зегьмет, тербиядин шартIар гьикI эцигнаватIа, гьадалай аслу я. Аялди диде-бубадин амалрилай, хесетрилай, кар-кеспидилай чешне къачузва, хъсандини писди вичик, памбагди хьиз, кужумзава. И кар гуьзетна, халкьдин педагогикада аял тербияламишуна кьилин жавабдарар яз диде-буба къалурзава: куруна вуч аватIа, тIурунизни гьам къведа; цIуьрнуьгъриз хух ийиз вакIавай чир жеда…

Тербиялу хизанриз халкьдин арада гьамиша еке гьуьрмет ава. Адет яз, аялар чIехи авуна, абур дуьз рекье тур хизанриз халкьди еке къимет гузва. Гьуьрметлу, сад хьтин фикирар, ниятар, тартибдавай истемишунар эцигнавай хизанда вердиш хьайи аяларни гьа ихьтинбур жеда. Лезги халкьдин и фикир са кьадар мисалри тестикьарзава: дидедиз килигна рушал эвленмиш хьухь; гада — бубадал, руш дидедал къведа…

Эхиримжи мисалди аял тербияламишуна дидедизни бубадиз чпин хсуси буржиярни авайди къейдзава. Идахъ галаз сад хьиз халкьди дидедин тербия деринди ва фад кужумдайди тирди тайинарзава. Лагьай фикир мисалралди икI къвезва: бубади кIвалахар гьисабда, дидеди садакай кьвед ийида; буба кьейиди садра етим жеда, диде кьейиди — иридра.

Аял тербияламишунин карда бубади­ кьуна кIанзавай чка тIимил туш. Неинки лезгийри, гьакI саки вири халкьари, лугьудайла ва кхьидайла, аялдин тIварцIихъ бубадин тIвар гилиг хъийизва: Мегьамедан хва Али (Али Мегьамедович), Расулан руш Пери (Пери Расуловна) ва мсб. Бубади аялдиз ийизвай таъсир къуватлу тирди дидейрини гьиссзава. Дахдиз лугьуда гьа, бубадиз хабар хьайитIа, чир жеда ваз,- лугьуда чIуру кIвалахар ийизвай аялриз дидейри.

Гьаниз килигна, бубади аялдиз дуьз рехъ къалурдайла лугьузвай келимаяр­ чкадихъ  галаз кьадайбур, гьахълубур, акьал­тIай куьруьбур хьун лазим я. Лугьузвай гафуни тек са касдиз ваъ, гьакI яб гузвай вирибуруз тамам таъсир авун герек я: тараз якIв яда, тамуз ван хьуй лугьуз; чка тийижиз тар экъечI тавун мумкин я.

Халкьдин педагогикади аял тербияламишуна важиблу чка жемятди ва ам жезвай гъвечIи-чIехи инсанрин кIватIалрини (аялрин ясли, бахча, мектеб, хуьруьн ким ва мсб.) кьазвайди къалурзава: нехирдиз ягъ тавунмаз, адакай яц жедач; эгер кьве балкIан санал кутIунайтIа, абуру сада-са­дан я ранг кьада,  я къилих.

Дидеди, бубади, чIехида, агъсакъалди — гьар ни гузвай тербия хьайитIани, тек са гафара аваз хьана кIандач, гафарин къуват тестикьарун патал аял агъадай, адан вилериз аквадай крарни хьана кIанда. Са сеферда акун кьве сеферда ван хьунилай хъсан я, лугьузва мисалда.

Лезги  халкьдин педагогикади сифтени-сифте аялдик гьуьрметдин гьиссер кутун важиблу тирди къалурзава. Диде-бубадиз, гъвечIи-чIехидаз, дишегьлидиз, кьуьзуьдаз­, яшайишдин багъда чранвай агъсакъалдиз гьуьрмет ийидай ишараяр чир хьун тер­бия­дин са дережадив агакьун лагьай чIал я. Идан гьакъиндай халкьди лугьузва: чIехиди авачир кIвале берекат жедач; чIехидан гаф атIумир; инсандин гьуьрмет вичин гьиле ава; гьуьрмет авай чкада берекатни жеда; жувалай чIехи къванцелни меслят гъваш.

Идахъ галаз сад хьиз халкьдин педагогикади эдебсуз, гъвечIи-чIехи рикIелай ра­къурзавай инсанар негьзава: чIехидаз яб тагайди чIехи баладик акатда; бубадиз аксиди баладик акатда…

Аквазвайвал, аял гьахълу рекьеллаз тер­бияламишун диде-бубайри, гъвечIи-чIе­хи­буру, гьакI вири тербиячийри и кар патал яратмишзавай къулай шартIарилай аслу я. И шартIар эгер къулайсузбур хьайитIа, чIугвазвай зегьметди менфятлу нетижаяр гудач. Ихьтин шартIариз кьетIен фикир гун халкьдин педагогикадин эвер гунрикай сад я: пис къуншиди итим русвагьарда; тикедин дустунихъ вафа жедач; пехилдакай дуст кьамир; къунши къени хьайила, кьецIи рушни гъуьлуьз  фида.

Важиблу чка вафалувилиз, игитвилиз, уьтквемвилиз эверзавай мисалри кьазва: шив кьейила, пурар амукьда, игит кьейила тIвар; игитдин суфра ачух жеда; итим садра рекьида, кичIеди — вишра; алчах яз амукьдалди, викIегьвилелди кьиникь хъсан я…

Халкьдин педагогикади ажуз рикI авайбур негьзава: къуьрен рикI авай аждагьан; ягъиз тежедайда чIехи къван кьада.

Лезгийриз куьгьне девирра чирвал, тербия гудай мектебар хьаначтIани, халкьди чирвилериз, акьулдиз еке къимет гуз хьана. И фикирни лезгийрин мисалра мягькем­диз гьатнава: акьул бармакда ваъ, кьиле хьана кIанда; фагьумсуз аслан фад фура­ гьатда; акьуллудакай зарар, делидакай хийир­ жедач; гьар са зарарди са акьул чирда; кIе­лайдан вилер экуь, кIел тавурдан вилер  буьркьуь жеда; гзаф чир хьайила, пара къуватлу жеда; арифдиз ишара бес я, — лугьузва лезгийри.

Агъзур йисарин тарихда несилар тер­бия­ламишна, лезгийри арадал гъайи мисалар — гафарин къадакьар, зегьметчи халкьдин фикирар къенин юкъузни чпихъ зурба къуват авай тербиядин такьатар я. Са куьруь макъалада чавай и такьатрикай виридакай рахаз хьанвач, гьелбетда.

Инал чун чпикай рахай такьатрайни лезги халкьди вичин тарихда аялар тербияламишуниз ганвай фикиррин девлетлувал, деринвал ачухдиз малум жезва. Иниз килигна, Россиядин Президент В. В. Путина ва гьукуматдин образованидин вири идарайри жегьил несилдин чирвилерин ва тербиядин ери хкажуниз фикир гузвай алай вахтунда, жуван халкьдин педагогикадин такьатар гьар са тербиячиди тежрибада ишлемишуни диде-бубайриз, муаллимриз, гьакI вири лезги миллетдиз чпи гьар йикъа чIугвазвай баркаллу зегьметда менфятлу нетижаяр гуда. Муькуь патахъай, жуван халкьдин педагогикадал амал авуни инсаниятдин арада лезги халкь, адан чIал ва меденият машгьурда, жегьил несилдик инсанвилин марифатдин дувулар кутадай рекьер мадни гегьеншарда.

Шайдабег Мирзоев,

РФ дин халкьдин образованидин ­отличник,

ДНИИП-дин педагогикадин сектордин заведующий, ДГПУ-дин  профессор