Юкьван виш йисарин араб тарихчийрикай Йакъут ал-Гьамавидин “Уьлквейрин гафарган”, Насир-и Хусраудин “Сефернаме” ктабрай, машгьур сиягьатчи Ибн Баттутан къейдерай, Мугьаммад аз-Загьабиди гайи малуматрай, гьакIни маса чешмейрай малум жезвайвал, чапхунчийрин басрухар себеб яз, са бязи лезги шаирар араб уьл­квейриз фенай ва гьанра сейли хьанай. Ихьтин ксарик Му­са ибн Юсуф ибн Гьуьсейн ал-Лезги, Мазан Куьрел, Лезги Гьам­ди, Нуруллагь Хьиливи, Аб­­дуллагь ал-Лезги, Абдулрашид ибн Салигь Лезги ва масабур акатзава. Чеб фейи уьл­квейра абурун кьилел мусибатар атанай. Парабурувай, гьи­кьван алахънатIани, ватандиз хквез хьаначир. Гьавиляй 50 йисуз  гъурбатда яшамиш хьайи Абдулрашид ибн Салигь Лезгиди (1226-1306) вичин “Къул” шиирда рикIин цIугъдалди кхьенай: “Гъурбат женнет хьайи­тIани, Зи рикI алай къул кIанда заз”.

Ватандивай яргъариз акъатай, гзафни-гзаф кIевера гьатай шаиррикай садни тахминан XIV-XV виш йисара яшамиш хьайи, вичин тIвар бязи чешмейра Лезги Гьамди Аварани хьиз гьат­навай Лезги Гьамди я. Адан уьмуьр­дин рехъ ва яратмишунар чирун патал сифте гьа девирдиз вил вегьена кIанзава.

XV виш йисуз лезгийрихъ Магь­муд Хиналугъви, Шукруллагь Ширван, Ягья Ширванви, Фа­туллагь Ширванви, Мегьамед Муьшкуьрви, Акпер Ахцегьви, Куь­ре Мелик, Миграгъ Къемер хьтин машгьур алимар ва шаирар авай.

ТIвар-ван авай лезги алим, тарихдин илимрин доктор, профессор Амри Шихсаидова малумат гузвайвал, Магьмуд Хиналугъвиди вичин эсерда Лезгандин (Лезгистандин), Дербентдин ва Ширванвидин тарихар къелемдиз къачунва. (Килиг: АКАК, т. II, док. № 1300, с. 1076).

Магьмудан 1456-йисуз Кьиб­­лепатан Дагъустандин Игъир хуьре кхьенвай тIвар алачир эсер сифте яз А.Шихсаидова винел акъудна ва ада ктабдиз шартIу­нал­ди “Дагъустандин ва Ширвандин вакъиаяр. XIV-XV виш йисар” тIвар гана.

Магьмуд Хиналугъвиди эсердин эхирда вичин ктаб гьикI арадал атанватIа къалурзавай ихьтин къейд авунва: “За ибур вири, вич Афрасим бегдин хва Магьмуд бегдин хва Къасим бегдин гъиле хьайи къадим несилдин тарцикай менфят къачуна, Ахир Докъузпара кIеледа кхьена… За, Аллагьдин мергьяматдихъ муьгьтеж тир Магьмуд Хиналугъвиди, Худади заз регьим авурай, и къейдер пайгъамбардин тарихдалди 861-йисуз (1456-й. — М.М.) чпин арада Къуруш, Маза, Чикьчикь, Кьурагь, Ру­тул хуьрерай тир нуфузлу ксар авай 220 кьван шагьиддин иштираквилелди къелемдиз къачуна”.

Магьмуда вичин эсерда Шир­вандин гьаким Султан Кершаспан гьакъиндай малуматриз гзаф чка ганва. Султан Кершасп Дербентдин лезги гьаким Мегьа­мед Дербентвидин хва Шейх I Ибрагьим Дербенди я. Ада Къайтагъдин султан Мегьамед бегдин хва эмир Эльфа душманри­кай хвенай ва гуьгъуьнлай адан хва Мегьамед бег Докъузпара вилаятдин са кIеледиз регьбервал гуз ракъурнай.

I Ибрагьим Дербендиди лезги чилерал кIел-кхьин, меденият, эдебият вилик тухун патал гзаф кIва­лахар кьилиз акъуднай. Ам Лезгистан кIубан ийиз, агьалийрин агьвал хъсанариз алахънай. Гьа ихьтин крар фикирда кьуна, ада лезги вилаятриз регьбервал гун патал вичин мукьва-кьилийрикай менфят къачунай ва Ахцегьиз вичин хтул Гьасан бег, Хинез хтул Мугьамуд бег, Ахир кIеледиз вичин хва Эльчав Агьмед бег ракъурнай. I Ибрагьиман гуьгъуьнай атай несилри Кьурагьа, Куьреда ва Табасаранда бине кутунай.

Тарихчийри малумат гузвайвал, I Ибрагьиман вахтунда лезгийрихъ гзаф машгьур алимар­ни­ шаирар авай: Дербентви Абу Уь­мер, Юсуф Ширванви, Камалуддин Ширванви, Мегьамед Ширванви, Юсуф Кьвепелеви, Мелик Куьреви, Лезги Гьамди Ава­рани ва масабур. Эхири­мжи­ кьуд шаир­ди чпин эсерар гьам араб, гьамни лезги чIала­рал кхьизвай.

Лезги Гьамди гъвечIизмаз чIе­хи мусибатдик акатнай. Имни Къизил Ордадин ханари Кавказдиз гайи басрухрихъ галаз ала­къалу тир. XIV асирдин эвелра абур Рагъ­экъечI­дай патан Кавказ­ гъилик ийиз алахъна. Чпин ният кьилиз акъудун патал диндикай менфят къачуна. Эвела Туда Менгу Ханди (1237-1280), гуьгъуьнлай Уьзбек ханди (1312-1342) ислам дин кьабулна. Абуру­ Къизил Ордадин меркез тир Сарай-Беркеда мискIинар эцигиз ту­на. Уьзбек хандин вахтунда ина мис­кIинрин кьадар 13-дав агакьна­.

Вичи Кавказдин халкьарив кьиляй-кьилди мусурманвал кьабулиз тада лагьай Уьзбек хан­­ди кьведра — 1318 ва 1330-йи­­сара — Рагъ­­экъечI­дай патан Кавказдиз басрух гана. Ина абурун хура лезгияр акъвазна. А вахтунда Лезгистандин ва Да­гъустан­дин бязи вилаятри гьеле ислам дин кьабулнавачир. И кар багьна­ кьуна, Уьзбек ханди лезгийрал вегьена. Женгера гъалиб хьайи ада гъиле яракь кьунвай лезгийрихъ галаз санал динж агьалиярни телефна, агъзурралди инсанар есирда кьуна. ЛукI­ви­ликай кьил къакъудиз кIан­з агьалийрин са паяр дагъларин цIараризни сувариз катна. Мон­голри абурун хуьрер, шегьерар, гьатта диндин дараматарни чу­кIурна.

Кьвед лагьай гъилера Уьзбек ханди лезгийриз генани чIехи инад кьуна. Лезгистандин гзаф чи­­лер чапхунна, есирда кьур агьа­­лийриз зулум авуна. Тарихчийри кхьизвайвал, “Уьзбек ханди ина вирида ислам дин кьабулна кIан­завайди малумарна ва гзафни-гзаф динсузар яна кьена”. (Килиг: Тизенгаузен В.Т. Сбор­ник ма­те­ри­алов, относящихся к истории Золотой Орды. М.-Л., 1941. Стр. 277). Монголри агъзурралди лезгияр есирда кьуна, Сарай-Беркедиз тух­вана. Ирандин тарихчи Жуьвейниди кхьейвал, “са береда виш агъзурралди инсанар яшамиш хьа­йи чкайра виш инсанни амачир”.

Сарай-Беркедиз акъатай лезгийрин арада алимарни авай ва абур ина сейли хьанай. Ме­се­ла, машгьур араб сиягьатчи Ибн Батутта (1303-1377) кхьенай: “Муьдеррисрин арада вич гзаф нуфуз авай кас тир факъигь, лайихлу имам Седреддин Сулейман ал-Лезгини ава”.  (Тизенгаузен В.Т. Сборник материалов, относящихся к истории Зо­лотой Орды. Т. I. CПб, 1894, стр. 227). Ибн-Баттута машгьур лезги алимрин ва ша­иррин арада жегьил Гьамдидин тIварни кьунва (Килиг: Рихлат Ибн Баттута ал-муссама ан-Наззар фи гараиб ал-амсар… Бейрут, 1405/1985, ж. I, ч. 394 (араб чIа­лалди). Тарихдин делилрив ге­къи­­­гайла, Гьамди аял вахтунда Сарай-Беркедиз акъатнавайди малум жезва. Адан чIехи буба Агь­­­мед Ава­рани алим тир. Вич, есирда кьурдалай кьулухъ са шу­­муд йис алатайла, рагьметдиз фе­­най. Дидени буба ватандамаз квадарай Гьамди ара датIана хайи хуьруьз хквез алахъзавай. Эхирни агакьай гададилай са шу­муд лезгидихъ галаз санал Са­рай­-Беркедай катиз алакьна. Лезгистан женгерин майдандиз элкъвей вахтунда ватандиз хтай же­гьил Гьамди гъиле яракь ­кьу­­­­низ мажбур хьана. Лезгийри гагь хулагийрин, гагьни монголрин кьушунрихъ галаз женг чIуг­ваз­вай. Дявеяр себеб яз, ­хуьрер бар­­батI, цанвай техилар пуч, ­и­с­-лягь  инсанарни  гзаф  къирмиш­ жез­вай. И вакъиайри гзаф эсер авур Гьамдиди, арандин лезгиярни агудна, чIехи къуватралди душ­мандин хура акъвазун кьетI­на­.

Амма  халкь агудун регьят тушир. Хуьрера къекъвена, вилик-кьилик квай ксар жагъурна кIан­завай. Абурун куьмек галачиз кьушун туькIуьрун четин тир. Халкьдиз эсердай такьатар жагъурна кIанзавай. Ихьтин такьатрикай сад гаф, инсанар къарсурдай шиир тир. Чапхунчияр лянетламишдай, халкьдик руьгь кутадай чIалар теснифна кIанзавай. Гьа икI, гьеле Сарай-Беркеда алим хьиз тIвар-ван акъатай Гьамдиди вичин “Женг чIугу!” тIвар алай сад лагьай шиир кхьена. Адан чIалар гзаф таъсирлубур тир:

Диде кьена, диге амач лагьайтIа,

Буба кьена, чилер гумач лагьайтIа,

Гьал гьикI хьурай чIехи лезги эллерин.

Усал яз, лагь, гъуцариз гьикI эверин?

Къарагъ кIвачел, алукI кьеркьер,

Тур яхъ гъиле, хьана кIвен­кIвер.­

Усал жемир, я акIу,

Женг чIугу!

Лезгийриз  “кIвенкIвер” (женг­чи) хьухь, “акIу” (лукI) жемир лу­гьузвай шаир, са шумуд агъзур кас­дикай ибарат кьушун туь­кIуьр­­на, чапхунчийрихъ галаз женгиниз экъечI­на. А девирда гужлу кьве пачагьлугъдин кьушунрин аксина женг чIу­гун гзаф четин тир. Амма са кар авай — халкьдивай душманрин зулум эхиз хъжезмачир. Лезгийрин женгчи руьгь къвердавай хкаж жезвай. Абурун чил ва тIебиатни кваз женгина авай…

Муьзеффер Меликмамедов

( КьатI ама )