Лезги гамар хурун кIвачел ахкьалдарунин кар, милли проект хьиз, 2020-йисан эвелра фикирда кьунвай. А чIавалай инихъ чна адан винел кIвалахзава. Тарихчи яз, за Дагъустанда халкьдин сенятрин тарихдиз талукь тир вири крар чирзава. Кьилди къачуртIа, халкьдин сенятрин тарихди ва Дагъустандин лезги районра, гьакIни Азербайжандин Кеферпата советрин гамарин фабрикайри еке итиж арадал гъизва. Идалай гъейри, зун гамарин квадарнавай нехишар арадал хкунал машгъул жезва. И мураддалди лезги халичайрин гележегдин каталог патал къадим заманадин нехишар кIватIзава. И кардихъ кьетIен важиблувал ава, гьикI лагьайтIа, советрин вахтунда лезги гамарин нехишар чирзавачир. Абур анжах умумиламишзавай ва тIварар дегишарзавай.
Государстводин жуван къурулуш тахьуни лезгийриз сенятар чирдай ва вилик тухудай, чIехи Россиядин маса халкьариз хьиз, милли сенятрин брендар регистрация ийидай мумкинвал ганач. Нетижада “текдаказ амукьай ва гадарнавай 100 йисалай” чна халкьдин гъилин-тупIун сеняткарвилерин вири хилер квадарнава. Абурукай лезги гамар хурун чи халкьдин таж, сенят Кавказда ви-ридалайни къадимлуди, лезгияр Кавказда сумагрин (гамарин) сенят арадал гъайи халкь я. Гьавиляй гамар хурун квадарна виже къведач. Ахтармишунрин нетижада зун гамар хуруна авай экономикадин гьаларин ва ам лезгийрин арада кIвачел ахкьалдарунин, вилик тухунин гележегдин гъавурда акьуна. За жуван виликан макъалайра кхьейвал, гамар хурун кIвачел ахкьалдарунин месэла советрин девирда несилрилай несилралди фин кьатI хьун себеб яз эглеш хьанва. Имни гьар гьи сенятдин хьайитIани кар алай, кьилин къуват я. Зун ахьтин фикирдал атана хьи, сифте нубатда, аялриз гъвечIи яшда амаз талукь тир чирвилер гунив эхгечIна кIанда. И кIвалахни гамар храдай карханаяр ачухунихъ галаз санал кьилиз акъудиз жеда. И кар патал кьетIен программа герек я.
Лезги гамар хурун кIвачел ахкьалдарунин милли проектдал са шумуд кас желбнава. Вири абур чпихъ гамар хурунин рекьяй еке тежриба авай пешекар устадар я.
Проектдикай вичикай са тIимил суьгьбет ийидалди, заз куьн адан технический директор Бесира Мусаевадихъ галаз танишариз кIанзава (шикилда ада цIийи халичадин чешне туькIуьрзава), проектда ада техникадин терефдиз регьбервал гузва. Гамар хурунин рекьяй 50 йисан кIвалахдин тежриба (стаж) авай кьакьан дережадин пешекар яз, адахъ гамар храдай цехар яратмишунин рекьяйни коммерциядин тежриба ава. Бесира Мусаевади 2004-йисуз Кьиблепатан Дагъустандин лезги са шумуд хуьре — Миграгъа, Зизика ва Хивда гамар храдай 3 цех ачухна. И тежрибадикай куьрелди суьгьбет ийин. Лезгийрин арада гамар хурун текдаказ ва хсуси такьатрихъ кIвачел ахкьалдариз кIан хьайи назик дишегьлиди а вахтунда тамам игитвал къалурна. Адакай гзафбуруз исятдани чизвач. За и кар вучиз кьилиз акъатначтIа суьгьбетда. И дишегьлиди вири 3 цехни цIийикIа туьхкIуьрна ва анра кIвалахун патал вири шартIар арадал гъана. Ада Бакудай ерилу гъалар хкизвай, технический шикилар туькIуьрзавай, цехра авай ксариз кIвалах гузвай. Ихьтин четин кIвалах гъиле кьун патал ада вучиз жуьрэтна? Кар ана ава хьи, Бесира Мусаевади, устад-муаллим яз, Туьркияда гзаф йисара кIвалахна, девлетлу тежриба кIватIна.
Туьркверин терефди теклифуналди, ада и уьлкведин аялриз лезгийрин адетдин технологиядай сумагар храз чирзавай ва тежрибалу устадар патал мастер-классар гузвай. Ина ада туьрквери лезги сумагдиз ийизвай итиж кьатIана. Абуруз и техника чпизни чириз кIанзавай. Россиядиз хтуналди, Бесира Мусаевади Кьиблепатан Дагъустанда гамар храдай цехар арадал хкун ва жуван халкьдиз квадарнавай надир сенят цIийи кьилелай хкажунин карда куьмекар гун кьетIна. И мурадар кьилиз акъудун патал еке кредитар къачуна. Ада лезги гам хурун кIвачел ахкьалдарунин рекьяй вичин алахъунар Хив хуьруьн лезги устадрилай башламишна. Ина ада гамарин фабрикадин гадарнавай цех кирида кьуна.
Мусаевадин гафаралди, ам фабрикадин директордихъ галаз икьрар хьайивал (2004-йисуз инин директорвиле Р.Мегьамедалиева кIвалахзавай), ам адан крарик къаришмиш жедач, вичизни анжах цехдин арендадай пул гуда. Б.Мусаевади гамар хурунин рекьяй лезги устадар жагъурна, абурухъ галаз икьрарар кутIунна, цехар цIийикIа туьхкIуьрна, анра чимивал туна. Пешекарди устIарар материалралди, нехишар храдай жуьредин шикилралди ва герек тир вири маса шейэралди таъминарзавай…
КIвалах хъсандиз башламишна, сифте халичаяр агалкьунралди маса гузни хьана. Ихьтин агалкьунар акур Хивдин гамарин фабрикадин директорди бирдан ина кIвалахзавайбуруз зегьметдин гьакъи, виликамаз меслят хьайивал, арада масад авачиз ваъ, анжах вичелай гун истемишиз эгечIна. Герек ада устадриз вичин гьисабунралди процентар кьуналди дуллух пайин. Гамар храдайбур рази хьанач. Абуру Бесира Мусаевадивай, меслят хьанвайвал, арада масад авачиз зегьметдин гьакъи къачун истемишна. Мусаева четин гьалара гьатна. Хивдин фабрикадин директорди кьетIидаказ процентар истемишзавай. Гамарин устадриз ихьтин шартIаралди кIвалахиз кIан хьанач ва вири кIвалах и себебдалди акъвазна. Бесира Мусаевади Хивдин кархана патал серф авур кьван вири харжияр ва зегьметар бада фена.
(КьатI ама)
Шерибан Пашаева, тарихчи
