(Эвел — 42-нумрада)

(Урусрин тарихчи Владимир Федорович Минорскийди “лезги” этнонимдин гьакъиндай ганвай баянриз талукь къейдер)

В.Ф.Минорскийдин баянра шак алай мад са месэла ава. Шаркь патан Кавказдин саки вири халкьариз талукь кьвед ва адалай гзаф этнонимар жагъуриз жеда. Е.Г.Вейденбаума кхьизвайвал, “гьар са халкьдихъ, вичин хсуси тIварцIелай гъейри, ма­са чIаларал рахазвай къуншияр гьикьван аватIа, гьа­кьван алава тIварарни ава”.

Кавказдин этнонимиядихъ галаз таниш хьайила аквазвайвал, тарихдин чешмейра къейднавай этнонимар гзаф дуьшуьш­ра гьакъикъи тIварар яз жезвач. Кавказдин халкьарин чаз тарихдай чизвай тIварар асул гьисабдай экзоэтнонимар — маса халкьа­ри ганвай тIварар я: а тIварарни я тайин са халкьдин жемиятдинни сиясатдин тешкилатдиз, я мулкариз талукь я. Гьа са вахтунда­ Кавказдин вири халкьари, къуншийри лугьузвай ва тарихдин чинра гьатнавай тIварарилай аслу тушиз, чпин гьакъикъи тIварар — эндоэтнонимар — хвенва. ГьикI лагьайтIа, халкьари чпи-чпиз къачунвай тIварар милли къанажагъдин (самосознание) кар алай макъамрикай сад я.

Лезгийрин лагьайтIа, В.Ф. Минорскийдин фикирдалди, сифте­гьан “лек” тIварцIихъ са мус ятIани иран чIалан бине гьинай ятIа къалурзавай суффикс акал хьана. Са кьадар вахт арадай фейи­ла и гафунал мад са суффикс алава хъхьана. Гуьгъуьнлай (мус ва нин патай ятIа малум туш) метатезани (ассимиляциядин­ ва я диссимиляциядин бинедаллаз гафуна сесерин (гьижайрин) чка­яр­ дегиш хьун) кьиле фена. Нетижада “лек” “лезги(н)” га­фуниз эл­къвена. Гьа и месэладин гьакъиндай гзаф суалар ара­дал къвезва. Й.Макварта вичин баянра эрменийрин чIала авай, вичихъ мад маса са манани авачир “лек” этноним къейдна­ва. Амма В.Ф.Минорскийди ихтилат физвай месэладин жигьетдай кьазвай нетижайрин бинеда и этноним ваъ, “чкадин чIа­ла­ралди инсан лишанламишзавай “лаг//лак” термин эцигзава. Гьасятда суал пайда жезва: ихтилат гьи чIаларикай физва?

Баянрай аквазвайвал, ам лезги чIал тушир, гьикI лагьайтIа лезги чIала “лаг//лак” ва я “лег//лек” гафар авач. “Лег//лек”-диз ухшар ва вичи кьве мана (орел, печень) къалурзавай “лекь” гаф ава. Алай вахтунда и гафунихъ этнонимиядин семантика авач. Идалайни гъейри, “лекь” ва “лезги” гафарин арада еке фаркь ава. Амма Европадин чIаларал и гафарин транскрипция авурла тайин тир мукьвавал аквазва.

Са гафуналди, ахтармишунар кьиле тухвайла якъин жезвайвал, чкадин чIаларал “инсан” лишанламишзавай “лак//лаг” экзоэтноним я. Эгер икI ятIа, эндоэтноним гьихьтинди тир? Лезгийри чпи чеб гьикI лишанламишзавай? Алай вахтунда чи халкьдихъ авайди анжах са тIвар я — лезги (гз.кь. — лезгияр). АкI ятIа, лезгийри чпин гьакъикъи тIвар квадарна, экзоэтноним кьабулна­ни? Амма Кавказдин халкьариз ихьтин кар эсиллагь хас туш эхир. Вири и делилри галай-галайвал садалай-садал къвезвай “лек-лакз-лезги” цIиргъ гьакъикъатдани хьайиди шаклувилик кутазва.

Къейдна кIанда, тIвар кьунвай этнонимар вири лезгийриз талукьбур я. И кар гьам тарихчийри, гьам этнографри ва маса пешекарри тестикьарзава. Абурун тайин тир мукьвавили гьакъи­къатдани и гафарин арада алакъа хьунни мумкин тир фикирдал гъизва. Амма винидихъ гъанвай цIиргъ тарихдин жигьетдай гьи­кьван дуьзди я? Чун и суалриз жавабар жагъуриз алахъна. Сифте нубатда цIиргъина авай гафар этнонимрин гьи жуьредик — эндоэтноним (халкьди вичи вичиз гузвай тIвар) ва я экзоэтноним (къецепатанбуру, мисал яз, къуншийри гузвай тIвар) — акатзаватIа тайинарун герек тир. Абур тарихдин гьи девирда ва гьихьтин шартIара арадал атана? Абурун мумкин тир этимология­ гьихьтинди я? Семантикадин жигьетдай гьихьтин кьетIен­вилер ава? Са гафуналди, месэла вири патарихъай ахтармишна.

“Леги//леки”

И тIвар гьеле къадим Грециядин чешмейра гьалтзава. Страбо­на ва Плутарха цIийи эрадин сегьердал, легарни гелар къадим Кавказдин Албаниядивай кеферпата, албанринни амазонкайрин арада, яшамиш хьайидакай хабар ганва. Амма Кавказдин Албаниядин тарихчи Мовсес Каланкатвациди VII-X асиррин вичин “Алуан уьлкведин тарих” кIвалахда (XIII кьиле) лекрикай албан­рин тарихдин вакъиайрин иштиракчийрикай хьиз кхьенва. Страбо­нани Плутарха, гъалатI хьана, легар скифрикай я лагьана­ къейднаватIани, чпихъ кесер авай хейлин алимри (А.Г.Янов­скийди, Н.Я.Марра, С.В.Юшкова, С.Т.Еремяна, К.В.Тревера, Л.И. ­Лав­­рова, М.С.Гьажиева, М.М.Ихилова, Р.М.Мегьамедова) къадим грекрин заманадин легринни лезгийрин эйни сад хьтинди яз гьисабзава. Л.И.Лаврова вичин са кIвалахда легар чи йикъарин яхулрин ата-бубаяр хьун мумкин тирдакай кхьенва ва гьа са вахтунда ада яхулрин ата-бубаяр гумикар яз гьисабунихъ бинеяр пара авайди къейднава. Вичин маса кIвалахда ада легар лезгияр тирди тестикьарнава.

Бедирхан  Эскендеров, тарихчи