Къадим тарих авай лезги халкьди жуьреба-жуьре девирра гьар са рекьяй бажарагълу, камаллу гзаф рухваяр ва рушар майдандиз акъуд­на. Абурун машгьур тIвар­а­ри, баркаллу крари вишералди, агъзурралди инсанрин кьисметриз таъсирна, къени таъсирзама. Абур Дагъларин уьлкведин, чи халкьдин дамах я. Тарих, чпин гел тур зурба ксар, меденият, дидед чIал гьар са касдиз чир хьана кIан­да. Баркаллу ксарикай рахадайла, жуван руьгьдиз мад са университет куьтягьай хьиз жеда.

Алкьвадар Гьасанан музей ачухуниз талукьарнавай шадвилин мярекатдал жемиятдинни сиясатдин машгьур деятель Имам Яралиева хъсандиз лагьанай: “Чи алатай девиррин баркаллу рухвайрин къаматар эбеди авун, гьакI алай аямдин лайихлу ксарин тIва­рар машгьурун — ингье чи пак везифа. Чна несилри арадал гъайи руьгьдин ва материальный девлетар, гьар са зерре кIватI хъувун лазим я. Им чи халкьдин девлет я. Жуван тарихдиз, ла­йихлу ксариз къимет гуз алакь тийидайдавай къвезмай девиррин метлебни дуьздаказ алцумиз, кьатIуз жедач. Ахьтинбурухъ гележег авач…”

Агъадихъ галай машгьур ксарикай кхьидайла, за малум тушир бязи терефриз артух фикир гана.

Лезги  Фетали-хан  (1735-1789). Ада Кавказдин тарихда кьетIен чка кьазва. Гзаф камаллу, кар алакьдай кас тир. Вичин къваларив ­инсанар кIватIиз, душманар ахварик кутаз, лап четин, муракаб ма­къамрайни камаллудаказ экъе­чIиз алакь­дай гьаким. Аббас Къули Агъа Бакиханова адакай икI кхьенай: “Лезги Фетали-хандилай лезги халкьарин вири ханлухар ва азад жемиятар сад ийиз, Кавказдин Албаниядин сергьятра гьукум (государственность) арадал хкиз алакьна…”

Ярагъ  Мегьамед  (1770-1838). Кавказда муьруьдизмдин бине кутур чIехи алим, машгьур камалэгьли, шейх. XIX асирдин сифте кьилера Дагъустанда кьиле фейи ва­къиайра ада еке роль къугъвана. Дагъустандин пуд имамдин муаллим ва насигьатчи, дагъви халкьарин азадвилин женгинин регьбер. Шейх Ярагъ Мегьамедан философияди, камаллу насигьатри агъзурралди инсанрин бейнидиз виш йисара таъсирзава. Адан тIвар кьурла, къени яб акалзавайдан ахлакьдин михьивилин ва руьгьдин девлетдин гьиссер уях жезва.

Ахцегь  Мирза  Али   (1771 -1858) — XIX асирдин зурба шаир, алим, жемиятдинни диндин машгьур ­дея­тель. Гзаф савадлу и алимдиз Шаркь­ патан са шумуд чIал чидай. Шариатдин судьядин везифаяр ада, гьахълувилин терез гваз, саки 50 йисуз тамамарна. Мирза Алиди хайи ва Шаркь патан чIа­ларал ­ли­рикадин ва философиядин шиирар кхьена. Медресада дуьм-дуьз илимрай ва халкьдин медицинадай тарсар гана. Гьасан эфенди Алкьвадарви адан ученикрикай  сад тир.

Машгьур жерягьни яз, Мирза Алиди Самур дереда экъечIзавай 200-далай гзаф дарманрин хъчар кIватIна ва абурукай кхьена. Гзаф терефрин бажарагъдин сагьибдиз девлетлу ктабхана авай.

Алкьвадар Мирзе Гьасан эфенди (1834-1910).  Ам Кав­­каздин илимдин ва жемиятдин уьмуьр­дин майдандиз XIX асирдин кьвед лагьай паюна экъечIна. Адан тIвар ­камалэгьлийрин  арада гзаф сейли хьана. Гьеле пуд йиса авай аялдиз бубади тарсар гузвай. Хци зигьин авай гадади, 13 йис хьайила, араб ва туьрк чIаларал лап машгьур ­шаиррилай кIусни усал тушир шиирар теснифзавай. Ада Алкьвадрал вичин мектеб ачухна, математикадай, физикадай, химиядай, рито­рикадай чирвилер гуз хьана.Тарихдиз иллаки еке фикир гудай. “Асари ­Да­гъустан” ктаб кхьин патал девлетлу делилар кIватIна. А ктабдин къиметлувал къени екеди я. Арифдарди зурба ирс тунва. Адан ирс кIватIу­нал гзаф алимар машгъул жезва.

Дили-диванадиз чирагъ куь­кIуь­рай Етим  Эминан  (1838-1884) дережаяр Имам Яралиева чIехи шаирдин 170 йисан юбилей къейдзавай межлисдал, мисалар, де­ли­лар гъиз-гъиз, метлеб ачухариз-ачу­хариз, галай-галайвал гьисабна. Тикраруналди дуьадин ери чIур жедач лугьудайвал, инални, куьрелди хьайитIани, а дережаяр къейд ийин.

Эмин неинки са лезгийрин, гьакI Дагъустандин вири халкьарин классик, чи тарихдин зурба векил я.

Эмин са девирдин шаир туш. Ада яратмишунра вичин девирдин, гьакI виликрайни хьайи вири лезги шаиррин ва Шаркь патан лап зурба векилрин тежриба сад авуна. Чав къени гумайди Етим Эмина яратмишай художественный тIямрин зурба, къешенг чIал я. Гьавиляй лугьузва чна: Эмин вири девиррин шаир я.

Эмина милли шииратдин алем девлетлу авуна. Ада тарихда сифте яз лезги чIал а чIавуз машгьур вири чIаларин жергеда авайди субутна, чи къанажагъ, бажарагъ, чи уяхвал, милли руьгь ва дамах вини дережада туна.

СтIал  Сулейманакай  (1872-1937), адан яратмишунрикай  ма­къа­лаяр, ктабар гзаф кхьенватIани, адан къамат, уьмуьр лазим кьадарда чирнава лугьуз жедач. Ам чаз йисалай-суз мукьва жезва. 1937-йисуз чIехи шаир рагьметдиз фейи­ла, Борис Пастернака Сулейман риваятдиз элкъведа лагьанай. Шаир кечмиш хьайила, “Дагъустандин правда” газетдин галаз-галаз кьуд нумрада Сулейманакай кхьенвай. “Правда” газетдин сагъ са чин адаз бахшнай. Сулейман чи намус, абур, такабур дагъ я.

Халкьдин комиссар Мирзебег Ахундов  (1897-1928)  Дагъустандин делегациядик кваз 1921-йисуз Кремлда В.И.Ленина кьабулнай. 25 йисан яшда аваз, ада республикадин чилерин рекьяй наркоматдиз регьбервал ганай ва чилин гьакъин­дай Декрет уьмуьрдиз кечирмишун патал гзаф кIвалахар авунай, хуьруьн майишат, консервиярдай санайи, мелиорация, тамарин майишат вилик тухун патал еке зегьметар чIугунай. ВКП(б)-дин обкомдин, СССР-дин ва РСФСР-дин ЦИК-дин членвилин, ДагЦИК-дин председателдин заместителвилин везифаяр общественный бинейраллаз тамамарнай. М.Ахундован зурба бажарагъдиз, халкьдин гьукумдиз ва­фалувал Лениназни Сталиназ такуна амукьначир.

Ялавлу инкъилабчи, 19 йиса авай  Абдурагьман  Исмаилов  (1899-1919) 1918-йисуз Темир-Хан-Шу­радин большевикрин тешкилатдин председатель, са йисалай пар-тиядин Дагъустандин чинебан обкомдин член хьанай. А чIавуз рес­публикадин регьберрикай вири­далайни жегьилди Абдурагьман тир. Уьмуьрда, яшайиш­да гьахълувал патал женгчийрин тIва­ра­рихъ галаз санал А.Исмаилован тIварни тарихда къизилдин гьарфаралди кхьенва.

СССР-дин Госпремиядин кьве сеферда лауреат, Дагъустандин пешекар музыкадин буба, чи дамах Готфрид  Гьасановакай  (1900-1965) рахадайла, инсандин фикирдиз музыкади ийизвай вири рангарин гужлу таъсир къведа. Ленин­граддин консерваториядин 1-курс акьал­тIар­на, 1923-йисуз Дагъустандиз хтай жегьил музыкантди вичин сад лагьай концерт гайила, “Яру Да­гъус­тан”  газетдиз акъатай рецензияда адаз еке къимет ганай: “Пианист Гьасанова вич музыкадин рекье пешекарвилин ахьтин чIехи дережадиз акъатнавайди къалурзава хьи, ам чна гьи патахъай хьайитIани чIехи гьуьрмет авуниз лайихлу я. Адал Дагъустандивай викIегьдаказ дамахиз жеда”.

Дагъларин уьлкведин кьилин вуздин регьбер хьайи Абуталиб Абилов  (1920-2012), 28 йисан яшда аваз, ВЛКСМ-дин обкомдин 1-секретарь тирла, Зегьметдин Яру Пайдах ордендиз лайихлу хьанай. Адахъ ихьтин кьуд ва Халкьарин Дуствилин орденар ва маса шабагьар авай. Дагъустанда мад ихьтин шабагьрин маса сагьиб бажагьат хьана. Ада чи халкьдикай лагьай гафар рикIел хкиз кIан­зава: “Зи халкь бажарагълу, савадлу, михьи, уьтквем къилихрин халкь я”. Адаз чи халкьари “республикадин образованидин чIехи буба” лугьудай. А.Абилован 90 йисан юбилейдиз КПРФ-дин председатель Г.Зюганова Дагъустан машгьур авур гъетерин арада Абилован тIвар­цIи нур-экв гузва лагьанай.

Машгьур алим Агьед  Агъаеван  (1924-2009) гьар са камуниз, гафуниз, кардиз цIийивал, ви­кIегь­вал, инанмишвал… хас тир. Ада уьлкведин илимда жанлу гел туна. Алимдин яратмишунра тарихда зурба роль къугъвай чIехи деятелар тир Ярагъ Мегьамедакай ва Нажмудин Самурскийдикай кхьей зурба ктабри иллаки кьетIен чка кьазва. Ада гьакIни чи гьикаятдиз тарихда сад лагьайди тир “Лезгияр” роман гъана, са жерге писателрин ва ­шаиррин яратмишунрикай къиметлу макъалаяр кхьена. Республикадин вилик адан лайихлувилер зурба я.

Джамил Насибов