Эхиримжи вацра ахцегьви Вагьабоврин тухумдикай очерк кхьидайла, малум хьайивал, абурукай тир Эюбов Абдулмумин  Кеферпатан Кавказдин халкьарин патай Урусатдин империядин Госдумадин депутатвиле хкянай. Адаз талукь малуматар кIватIдайла, ашкара хьана хьи, Гьайдаров  Ибрагьим-бег лугьудай лезги хцини 1907-1910-йисара Госдумадин депутатдин важиблу везифаяр тамамарна. Им зун патал цIийивал тир ва зун адакай чирвал гегьеншарунал машгъул хьана. Нетижада заз къадим Дербент шегьерда яшамиш хьайи лезги бегрин — Гьайдароврин хизандиз талукь хейлин делилар гьатна. Къе абур майдандизни акъудиз кIанзава.

Википедиядин энциклопедиядай, Кеферпатан Кавказдин Горская Республикадин (1917-1919-йисар) къурулушдиз талукь материалрай, Али Албанвидин кхьинрай ва маса чешмейрай малум хьайивал, ХIХ асирда Гьайдароврин хизан Дербент шегьерда тIвар-ван авайбурук акатзавай. Хизандин са шумуд векил Урусатдин военный къуллугъда еке дережайрив агакьна. Гьажи Кьасум-беган хва Ниматулла-бег Гьайдаров 1827-йисан 4-октябрдиз Дербент шегьерда дидедиз хьана. Савадлувилин сифтегьан чирвилер ада Дербент шегьердин уезддин училищеда къачуна. 1843-йисуз ам Къази­къумухдин атлуйрин (конный) мили­цияда къуллугъ ийиз рекье туна. Идалай гуьгъуьниз Ниматулла-бегди урусрин Кавказда авай кьушунрик кваз имам Шамилаз акси женгера иштиракна. Къалурай дирибашвиляй, викIегьвиляй адаз штабс-капитандин (1857-й.), ахпа капитандин чин (1861-й.) гана. 1859-йисуз Гьайдаров ротадин командирвиле тайинарна. Уьтквем лезгиди Урусатдин кьушунра еке авторитет къазанмишна. Вичин къагьриманвилин къилихралди, тапшуругъар викIегьвилелди тамамаруналди, санал къуллугъзавайбуруз гьар са карда чешне хьуналди. Вири и ерияр фикирда кьуна, адаз майорвилин чин гана ва батальондин командирвиле тайинарна.

И йисара намуслувилелди къуллугъзавай Ниматулла-бег Гьайдарован алахъунар Урусатдин хейлин шабагьралди къейдна. 1878-йисуз адаз Пак Георгийдин 4-дережадин орден гана. 1880-1881-йисара подполковник Гьайдарова Ахалтекинский экспедицияда, Геок-Тепе къачудай женгера иштиракна. Къеледал гьужумдайла, Гьайдарова кьуд колоннадикай пуд лагьайдаз регьбервал гузвай.  Адан лайихлувилер мад Пак Георгийдин 3-дережадин ордендалди къейдна. Чешмейра къейднавайвал, ихьтин еке шабагьдиз лайихлу хьайи мусурманрикай ам сад лагьайди тир. Пачагьдин кьушунра а вахтунда мусурманрин векилар тир татарри, кабардинвийри, балкарри, осетинри, дагъустанвийри ва маса миллетри къуллугъзавай. Ахьтин орден анжах генералриз гузвайди тир. Ихьтин дережадивни ам агакьна. 1881-йисуз адакай полковник ва 1884-йисуз генерал-майор хьана. Отставкадиз фейидалай гуьгъуьниз Ниматулла-бегди уьмуьр Дербент шегьерда акъудна.

Ниматулла-бегдин стха Минатулла-бег 1886-йисан 29-апрелдиз капитандин чинда аваз ва вичин мундирни гваз, пенсияни тайинарна, отставкадиз ракъурнай. Адахъ пуд хва авай: Исабег, Мусабег ва Кьасум-бег. ГъвечIи хцикай Дербент шегьердин староста хьана. Ада сифтедай  Бакуда реальный училищеда кIелна. Ахпа адакай Санкт-Петербургдин медицинадинни хирургиядин академиядин студент хьана. Къадим шегьердиз хтайла, адакай гзафбуру гьуьрметзавай духтур, жемиятдин деятель хьана. Гьа вахтара (1900-й) Дербентдиз атай Франциядин археолог Жозеф де Байди Кьасум-бег пара хушвилелди рикIел хкизва. Саки цIуд йисуз ада шегьердин старос­тадин къуллугъ кьилиз акъудна.

Чна макъаладин сифте кьиляй тIвар кьунвай Ибрагьим-бег Исабеган хва тир. 1851-йисуз дидедиз хьайи Исабеган уьмуьр­ни военный къурулушрихъ галаз ала­къалу хьана. 1869-йисуз ада Урусатдин пачагьдин конвойдик акатзавай Кавказдин эскадрондин Лезгийрин Лейб-гвардиядин взводда къуллугъ ийиз эгечIна. Аниз Джаро-Белокандин ва Прикаспийский крайдин тIвар-ван авай хизанрин гадаяр кьабулзавайди тир. Адакай сифте юнкер хьана. Кьуд йисуз намуслувилелди къуллугъ авурла, 26 йиса авай Исабегаз милициядин прапорщиквилин чин ва пачагь Александр Николаевичан тIварунихъай гимишдин медаль гана. Адаз пуд хвани (Ибрагьим-бег, Умар-бег, Осман-бег) кьве руш авай. Осман-бегни урусрин армиядин офицер тир. Ам 1917-йисан октябрдиз Зимний дворецдал гьужум авурла, телеф хьана.

Ибрагьим-бег 1879-йисан 3-августдиз дидедиз хьана. Гада гъвечIи чIавалай зиринг, гьар са кардай кьил акъудиз кIандай, чIехибуруз суалар гудай, кIелунрани ашкъи­ авай аял тир. Гьавиляй дахди хциз чирвилер къачудай мумкинвални гана. Темир-Хан-Шурадин реальный училище лап хъсандиз акьалтIарай жегьил Санкт-Пе­тер­бургдин ракьун рекьерин институтдик экечIна. Жегьил пешекарди са тIимил вахтунда Кеферпатан меркездин ва ахпа Бакудин ракьун рекьерин къурулушда инженер яз кIвалахна. Бакуда Гьайдаров со­циал-демократрин дестейрик экечIна. Ада «Нашриф-маариф» общество тешкилуникни вичин пай кутуна. Алакьунар, чирвилер авай викIегь жегьилди Бакуда агьалийрин арада авторитет къазанмишна. Идан гьакъиндай са делилди шагьидвалзава. 1907-йисан октябрдиз Дагъустандин областдин ва Закаталы округдин агьалийрин патай  Иб­рагьим-бег Гьайдаров Урусатдин 3-сеферда эвер гузвай Госдумадин депутатвиле хкязава.

Сифтегьан пуд йисуз ам социал-де­мократвилин фракциядик акатзавай.  Амма 1910-йисуз ам фракциядикай хкечIна. Россиядин халкьарин, уьлкведин къецепатан сиясатдин месэлайрин гьакъиндай абурун фикирар сад хьанач. Гьавиляй Ибрагьим-бег мусурманрин депутатрин фракциядик­ эхкечIна. Ада и йисара ракьун рекьерихъ, бюджетдихъ, аграриядихъ, балугърин къурулушдихъ галаз алакъалу Госдумадин комиссийра кIвалахна ва заседанийрал, ви­кIегьдиз рахаз, вичиз хъсан аквазвай крарин тереф хуьз алахъна. Депутатди чилер лежберрив вахкунин гьакъиндай талукь закондин проект кьабулун кьетIидаказ истемишнай. Гьа са вахтунда ам шовинизмдиз акси, фялеяр, лежберар гзаф ихтияррикай магьрум, инсанар лукIвиле тун тавунин терефдар тир. И рекьерай адалай хейлин крар алакьни авуна.

Уьлкведа кьиле физвай сиясатдин, яшайишдин, экономикадин вакъиайриз талукь яз Ибрагьим-бегдихъ вичин кьетIен фикирар авай. Мисал яз, Дагъустан Урусатдик кутун ада лап камаллу ва кьве терефдизни хийирлу, дагъвияр экономикадин, культурадин жигьетдай вилик финиз куьмек гудай къарар хьиз кьабулнавай. Гьа са вахтунда ада пачагьлугъдин колониячивилин сиясатдилай наразивални ийизвай. Адан гафаралди, пачагьлугъдик акатзавай миллетрив истисмарзавай къайдада эгечIзавай кьван гагьди халкьар чпин ихтиярар хуьз, кьилди жез алахъда. Ихьтин сиясатди пачагьлугъ вични чкIидай чкадал гъун мумкин я.

«Кавказ урусрин яракьралди кьунвайди туш, ам Урусатдик, тарихдин вакъиаяр себеб яз, тIебиивилелди кутунвайди я. Адан халкьари урусрихъ галаз санал уьлкве хуьн патал дявейра иштиракна, гьа гьисабдай яз са диндал алай туьркверихъ,  иранвийрихъ галаз хьайи дявей    рани». Ибур Ибрагьим-бегдин гафар я.

Гьайдарован фикирдалди, урусринни пачагьлугъдик акатнавай маканрин зегьметчийрин игьтияжар садбур я. Фялеяр­, лежберар сад хьиз истисмарзава. ИкI хьун лазим туш. Зегьмет чIугвазвай инсанрин гьакъиндай гьукуматди къайгъударвал авун, абуруз герек ихтиярар гун лазим я.

«Таврический дворецда лагълагъ авун инсанрин гьакъиндай къайгъу чIугун туш. Чун ина анжах рахунрал машгъул я, амма уьлкведа казакрин къамчи зегьметчи инсанрин далудилай алатзавач…», — лагьанай Иб­рагьим-бегди Госдумадин са заседанидал.

Гьа са вахтунда Гьайдарова государстводин къурулушар демократиядин жуьреда туькIуьр тежезвай Госдумадин кIва­лахдал наразивални ийизвай. Гьа икI ам Кавказдин вилаятриз казакар, урусар куьчарунин месэладизни акси тир. «Ида хъсан нетижайрал гъидач»,- лагьанай ада трибунадихъай.

Госдумада депутатвилин везифаяр акьал­тIайла, Ибрагьим-бег Бакудиз куьч жезва. Ина ам шегьердин управдин членвиле хкязава ва  майишатдин отделенидин начальниквиле тайинарзава. Ам гьакI диндинни просвещенидин ва Кавказ ахтармишунин, чирунин обществойрин кьиле акъваззава. Абуруз ада 1914-йисалди регьбервал гузва. Итиж авай ксарихъ галаз «Деянет» ва «Ширакет» тIварар алаз нафтIадин промышленностдин обществояр арадал гъизва. 1916-йисан мартдиз ам «Ниджат» обществодин председателдин заместителвиле хкязава.

Урусатда 1917-йисан февралдин инкъи­лаб гъалиб хьайила, Гьайдаров Дагъус­тандиз хквезва ва ада мусурманрин, ахпа Дагъустандин областдин крар идара ийидай комитетриз регьбервал гузва. И вахтунда ада мусурманрин тешкилатар сад авун патал хейлин кIвалах тухвана.

1917-йисан апрелдиз Ибрагьим-бег Да­гъустандин областдин вахтуналди тир гьукуматдин комиссар хьана. И къуллугъдал алаз ада Дагъларин уьлкведа образованидин хел вилик тухун патал вичелай алакьдай крар авуна. Агьалийрин патай къазанмишнавай еке авторитет себеб яз, Гьайдаров Вирироссиядин учредительный собранидин депутатвиле хкяна.

Кьиблепатан Дагъустандин векил областдин комиссар хьун Кеферпатан Да­гъустандин векилривай эхиз хьанач. Иллаки Махач Дахадаевавай, идал къведалди абурун арада дуствилин алакъаяр авайтIани. Дахадаева пачагьдин виликан офицерриз гьукуматдин къурулушда къуллугъар гана,­ яракь гваз куьчедиз экъечIун къадагъа ийиз­вай указ акъудна лугьуз Гьайдаровак тахсирар кутуна ва ам къуллугъдилай алудун истемишна. Адан тереф Жамалутдин Корк­масовани хвена. Амма Ибрагьим-бегди хей­лин ксарин арада гьуьрмет къазанмишнавай. ЯтIани аксибурун къуват гзаф хьана. Гьайдаров Дагъустандин гьукуматдин комиссарвилин къуллугъдилай алудун патал тухвай кIвалахдикай рикIел хкунрин «Полковник Мегьамед Жафаров» ктабдин «Шурада. Адильгереян кIвале нянихъ» кьиле ихтилатзава.

1917-йисуз Урусатда ва гьакI Дагъус­танда, Азербайжанда кьиле фейи вакъиаяр гзаф вахтара кьил акъат тийидайбур тир. Собранияр, бунтар, цIийи къурулушар, цIийи регьберар, истемишунар, наразивилер, къал-макъалар… Ибрагьим-бегдин уьмуьрдайни гьа къалабулух акатнавай уьмуьр аквазва. Гагь са къуллугъ, гагь маса къуллугъ. Гагь са шегьер, гагь маса шегьер… Бакудин исполкомдин къурулушдин векил, Елизаветпольский губерниядин комиссар, Россиядин учредительный собранидин депутат, Закавказьедин Сеймда Дагъустандин патай депутат, Горский Республикадин почтарин ва телеграфдин министр…

Сеймдин векил яз, Гьайдарова Трабзондин ислягьвилин конференцияда иштиракзава. Гьана амаз, Закавказьедин Гьукуматдин къарардалди ам государстводин контролдин министрвиле тайинарзава. 1919-йисуз Гьайдаров Париждин ислягьвилин конференциядиз физва. Адан ва Кеферпатан Кавказдин векилрин (Тапа Чермоев, Гьейдар Баммат, Гьасан Хазарак) къаст сад тир: Европадин государствойри­ Советрин Россия Горский Республикадин аслу туширвал ва кьилдинвал кьабулиз тадай чкадал гъун. Амма Париждиз финикай са хийирни хкатнач. Яру Армияди Дагъустанда ва Кеферпатан Кавказда советрин гьукумдиз акси къуватар барбатIна ва цIийи къурулушар тешкилунив эгечIна. Ибрагьим-бег Бакудиз хъфена.

Гила архиврай жагъанвай документ­ри шагьидвалзавайвал, Ибрагьим-бегди­ни­ адан ими, Дербент шегьердин старос­та хьайи Кьасум-бега Кьиблепатан Дагъус­танда­ кIвалах тухузвай инкъилабчийриз пулуналди куьмекар гана. Саки са йисуз кьван Гьайдарова Азербайжандин сифтегьан гьукуматда къенепатан крарин министрдин заместителвал авуна. Азербайжан ССР тешкилайла, адакай ракьун рекьерин министр­дин заместитель хьана. Гьайиф хьи, адав кIвалахиз тунач. Жуьреба-жуьре тахсирар кутуна, ам къуллугъдикай азадна. Маса чара амукь тавурла, Ибрагьим-бег Гуржистандиз фена, анайни — Франциядиз. Гъурбатда Гьайдаров вичин хизанни галаз кьуд йисуз яшамиш хьана. 1925-йисуз Ибрагьим-бегдиз туьркверин гьукуматди чпин уьлкведиз атун теклифна.

Туьркияда Гьайдаров Кейсери, Эрзинжан ва Анкара шегьерра яшамиш хьана. Ада Туьркиядин ракьун рекьерин къурулушда кIвалахна, ракьун са шумуд рехъ тухунин карда вини дережадин пешекарди  хьиз иштиракна. Адан хци ва рушари Стамбулдин вузра кIелна. Пара итижлу уьмуьрдин иеси, зурба вакъиайрин иштиракчи ва, гьа вакъиаяр себеб яз, гъурбатдиз акъатай чи халкьдин хва Ибрагьим-бег Гьайдаров 1949-йисуз рагьметдиз фена.

Нариман  Ибрагьимов