Мамрачви Къазанфарбег Зулфикъарован — 180 йис

Тарихдин чинрай

ЦIинин йисуз Дагъустандин областдин кьушунрин штабдин типографияда “Куьредин эвелимжи абжуз” тIвар алаз чапдай акъудай лезги чIалан азбука-буквардин автор, лезгийрин машгьур саваддар  Мамрачви  Къазанфарбег  Зулфикъаров  дидедиз хьайидалай инихъ 180 йис тамам жезва.

Ам 1843-йисуз Куьре ханлухдин Мамрачрин хуьре дидедиз хьана. Ада Вини Ярагъдал Гьажи Исмаил эфендидин медресада ва Дербентда урус мектебда кIелна, диндин ва тIебии илимар, араб, туьрк, урус чIалар ва литератураяр чирна. Куьре округдин Секретарвиле, Кьасумхуьруьн округдин суддин письмоводителвиле кIвалахна. Адаз Урус гьу­куматди “бег” дережа гана. (Гьавиляй адан тIвар бязи чешмейра “бег” галаз кхьизва).­

Къазанфараз пуд стха — Арасхан — 1846, Ягья — 1854, Гьуьсейн — 1858 авай. Просветителди кьве хва чIехи авуна, абуруз Россиядин­ образование гана. ЧIехи хва Гьасан (1863) революциядилай вилик Дагъустанда кьилин образование къачур садлагьайбурукай я. Ставрополда гимназия агалкьунралди куьтягьайдалай кьулухъ Петербургда рекьерин  (Путей сообщения) институт акьалтIарна. Къазанфаров Гьасана, военный инженер — муькъвер эцигдайди яз, генерал-майордин чин аваз, Россияда 30-далай виниз муькъвер эцигна. Хабаровск шегьерда кIелунин шумудни са заведенийра попечительский советдин председатель хьана. Уьмуьрдин 30 йис амайла, ам  Да­гъустандиз хтана. 1928-йи­суз Мамрачрин хуьре рагьметдиз фена. Ана адан сур ава.

Малум тирвал, Дагъустандин халкьарин векилри чпин кхьинар асул гьисабдай арабрин­ графикадал бинелу яз ийизвай, адаз аджам лу­гьузвай. Гьа и аджамдалди лезгийрин тIвар- ван­ авай шаиррини, месела, Ахцегь Мир­зе Али­ди, Алкьвадар Гьасан эфендиди, Гьажи Аб­­ду­рагьман эфендиди, Ялцугъ Эмина, Етим Эмина ва гзаф масабуруни чпин яратмишунар авурди малум я. Амма и жуьре кхьинар халкьдин гегьенш къатар патал гзаф муракаб­бур, четиндиз гъавурда акьадайбур яз хьана. Гьа­виляй винидихъ тIварар кьунвай ва чпиз илимдикай пай ганвай маса ксарини цIийи милли кхьинар арадал гъуникай фикир ийиз хьанай.

И лап четин месэла Къазанфарбег Зулфикъарова, вичел гьалтзавай везифайрин муракабвилизни килиг тавуна, кьилиз акъудна. Ада неинки урус грамматикадин асул къа­нунар хъсандиз чирна, гьакI Кавказдин чIалар ахтармишзавай Россиядин империядин ­академиядин член-корреспондент, генерал П.К.Усларан куьмекчи яз, урус кхьинрин бинедаллаз туькIуьрай азбукадихъ чи милли кхьинар арадал гъун патал еке метлеб авайди гьиссна. Гьавиляй гъиле кьур кIвалах ада кьилизни акъудна — са куьруь вахтунда лезгийрин сад лагьай азбука ва букварь туь­кIуьрна. Им чи халкьдин милли культурадин тарихда лап чIехи вакъиа хьана.

Къазанфара гьазурай буквардикай са шумуд гаф. Адахъ вичин гьар са терефди­хъай фагьум-фикирна гьазурнавай бинеяр ава. Букварь алфавитдилай ачух жезва. Ана 7 ачух ва 42  ачух тушир чIехи (кьилин цIар­цIе­лай кхьизвай) ва гъвечIи гьарфар ава. Абурукай 24 гьарф урус графикадай, са дегишвални кутун тавуна, къачунва, 13 гьарф гьа знакрин куьмекдалди арадиз гъанва. Гьа икI, 49 гьарфуникай 37 урус графикадиз хас тирвал туь­кIуьрнавайбур я. Анжах 12-дак латиндин ва я гуржийрин алфавитриз хас лишанар ква.

Букварда 20-далай виниз мисалар ва мис­кIалар, кьве махни гьатнава. Абурукай сад “Деве, сикI, жанавур ва сев” тIвар алайди­, кьвед лагьайдини “Жанавурни сикI” махар я.

Вичин вилик халкьдин сивин яратмишунрин чешнеяр кIватIунин везифа эцигна­ва­чиртIани, гьакъикъатда, чун рахазвай ктабдай аквазвайвал, Къазанфарбег халкьдин фольклор кIватIунин ва къайдадиз гъунин крарикни кьил кутур сад лагьай алим я.

П.К. Услара Дагъустандин военный губернатордиз кхьена: “Къазанфарбег Зулфикъарован кьадарсуз чIехи куьмекдалди завай лезги чIалан грамматика, хрестоматия ва сло­варь туькIуьриз хьана. Ада заз гьакI табасаран чIални ахтармишиз куьмек гана”.

1888-йисуз кхьей «Чечен чIал» ктабдин кьуд лагьай чина П.К.Услара Къ.Зулфикъа­роваз ихьтин къимет ганва: “КьатIунар авай, къастунал кIеви куьреви Къазанфар…”

И ктабдин юбилей къейдзавай 1971-йисуз за, ДГУ-дин филологиядин факультетдин 4-курсунин студент яз, “Лезги азбукадин 100 йис” тIвар алай макъала “Дагъустандин уни­верситет” газетда урус чIалал чап авунай­.

Дагъустандин халкьдин писатель, алим, методист Къурбан Акимова вичин “Лезги литература» Энциклопедияда (2022) 12-чина икI кхьизва: “Урус алим П.К. Услара Къазанфаран алакьунриз еке къимет гана. Абурун арада бубадинни хцин хьтин алакъаяр арадал атана. Къазанфаран лакIаб дустарин арада Дили Вирана, яни Дили ХарапI тир…”

Мамрач Къазанфарани Етим Эмина Вини Ярагърин медресада санал кIелнай, абур дус­тар тир. Са сеферда Етим Эмин, Дербент­дай хкведайла, Мамрачрик Къазанфарал илифнай. И гьадисадикай лезги шаир, писатель, драматург Абдуселим Исмаилова пьесани кхьенва.

1871-йисан ноябрдин вацра Етим Эмина “Къазанфараз” шиир кхьенва. Анай чна са бенд гъизва:

“Эй азиз дили вирана, чун хьтин дустар  жедани?

Дустунин мескен датIана мегер икьван дар жедани?

Виридаз дуст авай чка рехъ ачух уьлчуь хьайила,

Чаз мегер дуст авай къапу икI кIеви Хейбар­  жедани?..

Етим Эмина лугьуда: Дуст далудин дагъ язава,

Тушиз хьайла, бес гьавайда гьакI мужарад­ тIвар жедани?

Мансур Куьреви, «Етим Эмин. ЦIувай куз тахьай цIарар».

(Махачкъала, 2022, 282-чин).

И шиирдихъ галаз Низами Аблулгьамидоваз Садыкъидин архивдай Къазанфаран жа­ваб авай (ктабдин 283-чина ганва), ихьтин чарни гьатнава: “И метлеб тIимил авай са затI кхьена куьтягьна Мамрачрикай тир фа­къир Къазанфара, вични жаваб яз, акьалтIай намус­лу стха, кьадарсуз хъсан дуст, пара гьуьр­­мет авуниз лайихлу малла тир Эминаз, — къуй ам (си­рер) ачухарзавай Агъади хуьрай! Амин. Ра­мазандин вацран 13-югъ, 1288-йисан (25.11.1871)”.

Низами Абдулгьамидоваз  КIиридин альманахдай жагъай М.Къазанфарбеган 4 шиирдай (абур Етим Эминан чарариз, шиирриз кхьенвай жавабар я) аквазва:

“Мирзе Къазанфар халис шаирдин ала­кьу­нар авай кас тир”. “Лезги газет”, 2021-йис, 1-июль.

Къазанфарбег гьакIни лезгийрин диндин чIехи алим, саваддар, тарихчи Алкьвадар Гьасан эфендидихъ галазни дуствилин ала­къайра авай. “Зал яргъал тир сергьятрай, Си­бирдай — Иркутск шегьердай гьуьрметлу Мирзе Къазанфаралай, рагьметлу Зулфикъа­ран гададилай чар агакьна. Ада кхьизва: вични, Кьасумхуьрелай Абдулгъафар Мугьамедрасулан хва, Дадаш Гъанидин хва 1877-йисан бунтариз килигна, иниз суьргуьндиз акъуд­на”. “Диван ал Мамнун”. Гьасан Алкадари. Москва, 2020, 234-чин”.

Кьвед лагьай чарче (1298-йис гьижрадалди) Къазанфарбега тIалабзава Алкьвадар Гьасан эфендидивай мусурмандин фикъ­­гь­дай (право) 25 суалдиз жавабар, вучиз ла­гьайтIа, вич авай чкада я алимар, я ктабар та­хьуниз килигна. Гьасан эфендиди и суалриз жавабар ва кьуд чиникай (чапдай акъатнавай) ибарат къасида 1298-йисан 20-раби-ал эхирдиз рекье туна. Ви­нидихъ къалурай ктабдин 242-чин.

Суьргуьндай, Иркутск шегьердай Къазанфарбег вичин хайи хуьруьз — Мамрачрик хтана. И кардин гьакъиндай 1886-йисан 10-июлдин архивдин документди Мамрачрин хизанрин сиягьда 2-нумрада къалурнава: “Мирза Казанфаръ Зелфикаръ оглы, 43-йис, хзанар,… 104 къапан дигидай чил (26 гектар), ири карч алай 6 гьайван, 2 балкIан”.

Бязи авторри, Къ.Зулфикъаров 1877-йисан бунтарилай гуьгъуьниз Туьркиядиз куьч хьана лугьуз, чпин фикирар лугьузва. Амма Къазанфарбег суьргуьнда хьайиди чна винидихъ лагьай Алкьвадар Гьасан эфендидин “Диван ал Мамнун” ктабда авайвал къалурзава. Суьргуьндай хтайдалай гуьгъуьнизни ам санизни кат тавурди Мансур Куьревидин “Етим Эмин. (1840-1880)” ктабда (198-199-чинра) субутзава.

“Лезги газетдин” 2014-йисан 4-декабрдин 49-нумрада Алавудин Саидова Къ.Зулфи­къа­ровакай кхьенвай макъалада къейднава: “Лезги чIалан илимдин ва гьакI халкьдин вичин тарихда «Куьредин эвелимжи абжуз » еке мана авай сад лагьай къиметлу документ я. Автордикай, адан ктабдикай кхьенвай тек-туьк макъалаяр Къ.Зулфикъарова тунвай зурба ирсинив эсиллагь кьазвач. Ана тамам илимдин, зун ягъалмиш туш, докторвилин кIвалах ава.

Православиядин диндин халкьари чпин алфавит туькIуьрай Кирилланни Мефодиян тIварар пIирерин дережадиз акъуднава, абуруз икрамзава, илимдинни диндин идарайра абурукай лекцийрин тамам курсар кIелзава, абуруз памятникар эцигзава.

Хайи халкьдиз къуллугъ авур, адан савад, меденият вилик тухуник еке пай кутур рухваяр, абурун крар раижун чи буржини я. Гьавиляй за агъадихъ галай хьтин меслятар къалурзава.

Алимри Къ.Зулфикъарован “Куьредин азбука” ктабдиз лайихлу къимет гун. Мукьвал вахтара адан уьмуьрдин рекьикай ва яратмишунрикай илимдин конференция тухун, и кар патал тешкиллувилин комитет арадал гъин. Лезги чIалан муаллимдин кIвалах­дин программайра, алава яз, Къ.Зулфикъароваз талукьарнавай тарсар чара ийин. Мегьарамдхуьруьн райондин Советский хуьруьн юкьван школадиз Къ.Зулфикъарован тIвар гун патал хуьруьн жемятдиз, муаллимрин колективдиз меслят къалурин”.

А чIавалай инихъ 8 йис алатнава. Са шу­муд хийирлу кIвалах арадал атана:Совет­ский хуьруьн кьибледихъ Москва-Баку шегьредин патав арадал атанвай хуьруьз СтIал Сулейманан райондин виликан кьил Нариман Шамсудинович Абдулмуталибован теклифдалди “ЦIийи Мамрач” тIвар гана ва Советский хуьре Къазанфарбеган тIварцIихъ куьче яна. Захъ ихьтин меслят ава: Да­гъус­тандин гьукуматдин вилик месэла гъин: и хуьре цIийи  школа эцигин ва адаз Мамрачви Къазанфар Зулфикъарован тIвар гун.

Чи райондин шаир Аллагьяр Абдулгьалимова “Ядигар савкьат” шиирдани М.Къа­зан­фа­раз “Лайих гуьмбет хкажа” лугьузва. Къазан­фа­ран суьрет художник Айвар Камилова чIу­гунва.

Мадни шад жедай кар ам я хьи, вич куьгьне Мамрач хуьруьнэгьли тир Гьасанов Буньям Мегьамедгьуьсейновича Мамрачрал еке гуьрчег кIвал эцигнава, вичин бубайрин чилел са шумуд гектар багъ кутунва, гележегда туристар желб авун патал коттеджар эцигзава. Аллагьди гайитIа, М.Къазанфарбеган музейни тешкилайтIа жеда.

Машгьур ватанэгьлидикай, адан тарихдин метлеб авай ктабдикай гегьенш ихтилат авуни хайи чIал, халкь, ватан, адан тарих ва ге­лежег мадни кIанаруниз куьмек гудайдахъ, акьалтзавай несилри чпин бубайрал, абурун крарал дамахдайдахъ инанмиш я.

Сулейман Пашаев,

Советский хуьр