20-февралдиз Махачкъалада, ДГПУ-дин филоло­гиядин факультетда, студентрин арада лезги пуб­лицис­тикадай махсус конкурс кьиле тухванай. РикIел хкин, ана ДГУ-дайни ДГПУ-дай 31 студентди иштиракна.

Мярекатдин иштиракчийриз лезги чIалал публицистикадин гъвечIи очерк (макъала) кхьин патал “Республикада яшайишдин шартIар хъсанарун патал вуч авун герек я?” тема теклифнавай.

Конкурсдин кIвалахриз къимет гудайла, ашкара хьайивал, вири иштиракчийриз лезги литературадин чIал хъсандиз чизвачир. Им тIебии карни я, гьикI хьи, конкурсда иштиракай студентрин арада жуьреба-жуьре нугъатрин векилар авай. Стилистикадин, публицистикадин ва маса рекьерай бязи нукьсанар, кимивилер амайтIани, виридалай ганвай темадай чпин фикирар гъавурда акьадайвал ачухариз алакьна.

Агъадихъ чна кIвенкIвечи чкаяр кьур 5 студентди и темадай кхьей макъалаяр гузва. Абур редакцияди, бязи дегишвилер кухтуна, къайдадиз хкана, чапзава. Къейд ийин хьи, конкурсар тухуналди, гъалибчийрин кIвалахар газетда чап авуналди, чи мурад-метлеб акьалтI жезвач. “Лезги газетдин” редакцияда же­гьил публицистар патал мектеб кардик кутунва. Агъадихъ гузвай макъалайрин авторар анин сифтегьан сухтаяр я. Чна абурухъ галаз кIвалах тухуда, тапшуругъар гуда, абуруз милли публицистикадин сирер чирда. Абурун арада чпин гележегдин уьмуьр милли журналистикадихъ галаз алакъалу ийидай фикирар авайбур жедайдак чна умуд кутазва.

Мегьамед Ибрагьимов

* * *

Эхиримжи 20-30 йисан къене Дагъустанда, яшайишдин шартIар себеб яз, хуьрерай шегьерриз гзафбур куьч хьанва. Уьмуьр хъсанарун, яшайиш къулайди авун, хизан хуьн ва кIвалин-йикъан маса дердияр тамамарун патал еке мажиб герек я. Хуьруьн чкада лагьайтIа, хъсан къазанжи къведай кIвалахар кьит я.

Уьмуьр а къайдада тешкил хьанва хьи, инсандиз яша­йишдин къулай шартIар герек я. Гьатта ничхирарни, къушарни кваз чпиз тамара къулай чкаяр туькIуьриз алахъда. Къулайвилелай гзаф крар аслу я.

Эгер исятда хьиз, идалай кьулухъни тахминан са 20 йисуз инсанар хуьрерай шегьерриз куьч хьун давам хьайитIа, чи чIехи бубайри кутур мукара тIапIарар алай кIвалерин кьадар мадни артух жеда. И кардин вилик пад кьун патал вуч авун герек я? Сифте нубатда — хуьрер аваданламишдай, вилик тухудай махсус программаяр, проектар кардик кутуна кIанда.

СССР-дин тарихдиз вил вегьейла, чаз аквазвайвал, а девирда хуьруьн чкада яшамиш жезвай агьалийрин кьадар хейлин гзаф тир. Экономикадин хиле хуьруьн майишатди, промышленностди асул чка кьазвай. А чIавуз хуьрера къе чаз шегьерра аквазвай хьтин гьар жуьредин заводар, фабрикаяр, маса карханаяр авай, анра вишералди, агъзурралди инсанри кIвалахзавай. Алай вахтунда лагьайтIа, чи жемият постиндустриальный хьанва. Компьютерри, телефонри, информациядин технологийри инсаният чпиз герек патахъ элкъуьрзава. И кардикай, чи фикирдалди, хийирдилай пара зарар ава.

Хуьрера хуьруьн майишатдин, промышленностдин карханайрал чан хкун герек я. Инсанриз зегьметдиз лайихлу къиметни гана кIанда. Эгер чкадал хъсан мажиб къведай кIвалах аваз хьайитIа, хуьрерин агьалияр, кIвалер-къар туна, шегьердиз бажагьат куьч жеда. Идахъ галаз сад хьиз, яша­йиш­дин маса хилеризни — медицинадиз, образованидиз — кье­тIен фикир гунихъни еке метлеб ава.

Са гафуналди, жегьилар хуьрера амукьун чкадал къулай­ шартIар тешкилунилай аслу я. Чи йикъара вузар акьал­тIар­завай жегьилрин чIехи пай шегьерра амукьзава, инра чпив кьадай кIвалахар суракьзава. Эгер хуьрера, гьич тахьайтIа, хъсан мажиб къведай кIвалахдай чкаяр кьванни аваз хьайитIа, абурухъ хуьруьн чкадани хъсан уьмуьр кьиле тухуз жедайвилихъ инанмишвал жеда.

ГекъигайтIа, хуьр шегьердив къведач. Хуьруьн уьмуьр, яша­йиш, берекатар, мублагьвилер пара я. Амма къулай шар­тIар пара авайвиляй эхиримжи йисара гзафбур ше­гьерриз куьч жезва. Гьукум гъилевайбуру и кардиз артух фикир гайитIа, хъсан я.

Лезгият  Шагьпазова,

ДГУ-дин филологиядин факультетдин урус ва

Дагъус­тандин чIаларин отделенидин 3-курсунин студентка (1-чка)

* * *

Алай вахтунда гзаф лезгияр Урусатда яшамиш жезва. И кардин себебни гзафбуруз чкадал хизан хуьз четин хьунихъ, хъсан мажиб къвезвай кIвалахар гьат тавунихъ галаз алакъа­лу я. Гьа и карди мад са месэла арадал гъизва: Урусатдин жуьреба-жуьре шегьерра авай чи ватанэгьлийрин аялриз дидед чIал чир жезвач. Нетижада тамам са несил хайи чIал течиз амукьзава…

ЧIалакай рахадайла, мад са кар къейд ийиз кIанзава: хуьрерин, шегьеррин мектебра хайи чIаларин тарсариз кьетIен фикир гун лазим я. Мисал яз, шегьердин чкада хайи чIаларин тарсар эсиллагь авачир мектебарни гьалтзава. Ихьтин гьалар арадай акъудун чарасуз я. Республикадин мулкарал алай вири мектебра аялриз чпин дидед чIал чирдай мумкинвал гана кIанда. ИкI хьайитIа, муаллимар патал  кIвалахдай алава чкаярни пайда жеда.

Зи фикирдалди, чи халкьдин садвал мягькемарун патал сифте нубатда жемятдин яшайиш хъсанарна кIанда. Гзаф кьадар жегьилриз гьам хуьрера, гьамни шегьерра кIвалах гьатзавач. Эхиримжи йисара диндал амалзавай инсанрин кьадар пара хьанва. Динэгьлийри лагьайтIа, Исламдин шартIарив кьазвай кIвалахар хкязава. Ахьтин кIвалахрин суракьда аваз, бязибур къецепатан уьлквейризни акъатзава.

Мадни са кар: шегьерра гзаф кьадар медресаяр кардик ква. Хуьрерани абурун кьадар гзафарнайтIа, пис жедачир. Сад лагьайди, алава кIвалахдай чкаяр арадал къведай, диндай чирвилер къачуз кIанзавайбурузни, патарал тефена, чкадал гьахьтин чирвилер къачудай мумкинвал жедай.

Алишверишдинни экономикадин месэлайрин жигьетдайни, шегьердив гекъигайтIа, хуьрера гьалар са акьван пайгардик квач. Хуьрерин агьалийриз хуьруьн майишат, месела, малдарвал, саларбанвал вилик тухунин карда государстводи гузвай куьмек артухарунихъ еке метлеб ава.

Бязи хуьрера духтурханаяр авач. И месэладизни гьукумдин органри фикир гун герек я. Дагълух чкайра цIийи духтурханаяр ахъаюникди дагъвийрин сагъламвал хуьз регьят жеда. Мадни башкъа, чкадин агьалияр алава кIвалахдай чкайралди таъминардай мумкинвални арадал къвезва. Исятда чи хуьрерин духтурханайра авай медицинадин алатарни куьгьне хьанва. Абур цIийибуралди эвезунин игьтияж ава.

Виликрай лезги дишегьлияр неинки са республикада, уьлкведа, гьакI къецепатани гамар храдай хъсан устадар яз машгьур хьанай. Исятда и рекьяй пешекаррин кьадар тIимил хьанватIани, гамар хурунин сирер чизвайбур хуьрера гзаф ава. Вилик йисара хьиз, хуьрера артелар, гамар храдай фабрикаяр кардик кухтадай вахт алукьнава. И кар кьилиз акъудиз хьайитIа, кIвалахдай алава чкаярни жеда, лезгийрин терг хьунин часпардал алай милли сеняткарвили цIийи кьилелай нефес къачуда.

Месэлаяр мадни ава: дагъдин хуьрериз хъфизвай ре­кьер къайдадиз хкун, хуьруьн чкада кIвалахзавайбурун мажибар артухарун, образованидин, медениятдин хилера цIийивилер тун. Гьелбетда, вири санал гьялиз жедач. Амма абур гьикьван фад гьялайтIа, гьакьван чавай хуьрер ичIи хьунин вилик пад кьаз жеда.

Салминат Разаханова, 

ДГУ-дин филологиядин факультетдин урус ва

Дагъустандин чIаларин отделенидин 3-курсунин студентка (2-чка)

* * *

И дуьньядал гьар са инсандин мурад вичин уьмуьр лайих­лудаказ, хъсан рекье аваз тухун я. Ихьтин фикирар кьилиз акъудун патал анжах жуьреба-жуьре шартIар герек къведа. Сифтени-сифте инсан акьуллу, камаллу, зегьмет чIугунал рикI алайди хьана кIанда. Якъин я, гьар са инсандин уьмуьр вичин гъиле ава. Яни баркаллу, чешнелу уьмуьр кьиле тухун гзафни-гзаф инсанрин алахъунрилайни алакьунрилай аслу я.

Лагьана кIанда, государстводин патай куьмек авачиз, халкьдиз вилик физ четин жеда. Зи фикирдалди, шегьердин чкада яшамиш жезвайбуруз яшайишдин жуьреба-жуьре рекьерай вилик фидай мумкинвилер гзаф ава. Ина хъсан мажиб къведай кIвалах жагъуризни регьят я. Милли адетрин, медениятдин патахъай рахайтIа, и жигьетдай хуьрерин агьалияр вилик ква. Инсанри, чеб кьисметди гьиниз акъудайтIани, бубайрин адетар, дидед чIал рикIелай алудна виже къведач.

Са гафуналди, эгер яшайишдин къулай шартIар авачир чкайра абур арадал гъайитIа, чкадин агьалийрин уьмуьрни вилик фида. И дуьшуьшда вирида рикIел хквена кIани са кар ава: яшайишдин шартIар гьикьван хъсан хьайитIани, эгер халкьди тарих рикIелай алудайтIа, а халкьдиз уьмуьрдин рекьяй вилик физ четин жеда.

Зи хайи районда алай вахтунда агьалийрин яшайиш хъсанарун патал гзаф кIвалахар кьиле тухузва. Халкьдин гьални къвердавай хъсан жезва. И крара сифте чкадал, зи фикирдалди, образование хьун лазим я.

Жуван фикиррин нетижа кьуналди, заз лугьуз кIанзава: винидихъ къейд авурвал, гьар са инсандин уьмуьр вичин гъиле ава. Анжах урусрин мисалда лагьанвайвал, “са инсандикай игит жедач”. Халкь вилик фин гьар са халкьдин камаллу, кар алакьдай векилрин чалишмишвилерилай, садвилелай аслу я.

Пилижат Мисриханова,

ДГУ-дин филологиядин факультетдин

урус чIалан отделенидин 2-курсунин студентка (3-чка)

* * *

Лезгийриз чпин Ватан гзаф багьа я. Ватан дидедихъ галаз­ гекъигунни дуьшуьшдин кар туш. Амма эхиримжи йисара чи хейлин ватанэгьлияр, хайи чил туна, патарал куьч хьуниз маж­бур хьанва. И кардихъни, зи фикирдалди, кьве себеб ава: сад лагьайди — хуьрера кIвалахдай чкаяр тахьун; кьвед ла­­­­гьайди — жегьилриз хуьруьн яшайишдилай шегьердинди хуш хьун.

Гьар гьикI хьайитIани, жуван бубайрин мукахъ галаз авай алакъа атIана виже къведач. Зун Кьурагь райондин Кье­пIир­рин хуьряй я. Заз зи хайи хуьр, чIал пара кIанда. КIвале чун ан­жах лезги чIалал рахазва. Хуьруьн агьалийрин яшайишдиз дикъетдивди фикир гайитIа, регьятвилерни ава, четинвилерни. Сад лагьай кар алай месэла ам я хьи, хуьре кIвалах­дай чкаяр лап кьит я. Гьа и кар себеб яз, за винидихъ къейд авурвал, гзафбур хуьрерай шегьерриз куьч жезва.

Къейд ийин хьи, патарал финалди, абуру хайи хуьр ри­кIелай алудзавач. Мисал яз, жуьреба-жуьре шегьерра яшамиш жезвай кьепIирвийри хуьруьн умуми фонд кардик кутун­ва. Фондунин такьатрихъ рекьер, муькъвер, булахар туькIуьр хъийизва, дарда авай хизанриз куьмекар гузва. Ихьтин баркаллу крарилай масабуруни чешне къачуртIа, хъсан я.

Хуьруьн яшайиш хъсанарун патал виликдай авай заводрални фабрикайрал чан хкана кIанда. Жегьилрин арада абур хуьрера амукьун патал таблигъатдин кIвалах тухванайтIа, пис жедачир. ТахьайтIа, ичIи хьанвай кIвалерин кьадар — артух, хуьруьн мектебда кIелзавай аялрин, кIвалахзавай муаллимрин кьадар тIимил жезва. Ихьтин гьалар дибдай дегишарун патал къуватар саддай вахт фадлай алукьнава.

Хадижа Гьажиева,

ДГПУ-дин филологиядин факультетдин

2-курсунин студентка (3-чка)

* * *

Зун гъвечIи чIавалай хуьре яшамиш хьана. Дуьз ла­гьай­тIа, яшайишда акьван четинвилер авачир. Амма им гилан де­вир тир. Зун дидедиз жедалди хуьре, гьелбетда, четинви­лер­ пара авай. Чи хуьр дагъдай арандиз куьч хьана. Сифтегьан четинвал цихъ галаз алакъалу тир. Чи дидейри яд вацIай гъизвай. И кардиз гзаф вахт акъатзавай, инсанар галатни жезвай. Цин месэла алай вахтунда гзаф хуьрера кар алайдаз­ элкъвенва. Бязи хуьрера инсанриз яд йикъаралди, гьафтейралди ахъайзава. Яд авачиз, гьелбетда, гзаф четин я. Гьави­ляй сифте нубатда, хуьруьн чкайра цин месэла гьялна кIанда.

Кьвед лагьай месэла экверихъ галаз алакъалу я. Хуьруьн чкада мукьвал-мукьвал экв хкатзава. И кардизни, цин месэладиз хьиз, артух фикир гузвач.

Пуд лагьай месэла кIвалахдай чкаяр тIимил хьун я. И кар себеб яз, хуьрерай гзаф итимар патарал физва, хъсан мажибар къведай кIвалахрихъ къекъвезва. Хуьрера жемят кIвалахдалди таъминариз алакьнайтIа, шак алачиз, яшайиш хейлин вилик фидай.

Мад са кар алай месэла хайи чIалахъ галаз алакъалу я. Хуьрерин мектебра дидед чIалан тарсар аватIани, чи йикъарин жегьилрин чIехи пай урусдалди рахазва. Гьатта бязибуру­ кIвалерани кваз, хайи чIал кьулухъ таз, урус чIал вилик кутаз­ва. Урус чIал чир хьун пис кар туш, амма хайи чIал ри­­кIе­­­лай алудна виже къведач. Хуьрерай шегьерриз куьч хьанвай хейлин чи ватанэгьлийрин аялриз хайи чIал эсиллагь чизвач.

Хуьре яшамиш хьанвай инсан яз, за лугьузва: хуьруьн чкада яшамиш жез четин туш. Четинвилер аваз хьайитIани, агьа­лияр абурухъ галаз вердиш хьанва. Заз шегьердилай хуьр гзаф кIанда. Зун хьтинбур лагьайтIа, чи йикъарани тIимил авач.

Алай вахтунда хуьрер вилик тухун патал государстводи жуьреба-жуьре программаяр кардик кутазва. Гьелелиг къейд ийидай хьтин нетижаяр аквазвач. Гзаф хуьрера йисаралди гьял тийизвай месэлаяр ава. Гьелбетда, бубайрин йисарив гекъигайтIа, чи йикъарин гзаф хуьрер шегьерриз ухшар хьанва лагьайтIани жеда. Анжах хъувуна кIани крарни пара ама.

Са гафуналди, четинвилер аватIани, хуьруьв къведай са затIни авач.

Милена Агьмедова,

ДГПУ-дин филологиядин факультетдин

2-курсунин студентка (3-чка)