Испикви  Дадашев Мегьамедгьуьсейн муаллимни зун сад-садал гьалтайди туш. Ам­ма ам заз “Лезги газетдиз” (виликан “Коммунист” газетдиз) акъатзавай адан итижлу макъалайралди чизвай. Ам районда ва гьакI республикада тIар-ван авай хъсан муаллим, дидед чIалал рикI алай мухбир­ тир. Тарифлу тербиячиди вичин макъалайрани гьам обществодиз, гьам образо­ванидин идарайрин коллективриз, гьам акьалтзавай несилдиз дуьзгуьн тербия гуниз, диде-бубайрин вилик акъвазнавай везифайриз талукь месэлаяр къарагъардай.

1980-йисара зун Мегьамедгьуьсейн муаллимдин руш Периханумахъ ва адан гъуьлуьхъ галаз таниш хьана. Абур ше-гьердин чун авай магьледа яшамиш жезвай. Периханум Мегьамедгьуьсейновнади республикадин аптекайрин управленидин начальникдин заместителвиле кIвалахзавай. Къени ада и къуллугъ баркаллувилелди давамарзава.

Мегьамедгьуьсейн муаллимдин гъве­чIи руша зи рушахъ галаз Дагъустандин политехникадин техникумда кIел­на. Куьрелди, и хизандикай чирвилер тIимил тушир. Амма Дагъустандин гидрометеоцентрадин начальник Абдулгьалим Дадашев заз Мегьамедгьуьсейн муаллимдин хва тирди чизвачир. И кар малум хьайила, зун адахъ галаз таниш ва гуьруьш хьана. КилигайтIа, октябрдин вацра адан 65 ва гидрометеоцентрадинни 160 йис хьанва. Абурукай кхьинин лазимвални атана.

РСФСР-дин халкьдин просвещенидин отличник Мегьамедгьуьсейнни кIва­­лин­ кайвани Каинат чIехи хизандин буба­ни диде тир. Абурухъ 12 бала хьана­. Алай вахтунда цIуд велед сагъ-саламатдиз яшамиш жезва ва вирида обществодиз менфятлу, хийирлу кIвала­хар ийизва.­

ЧIехи хва, къенин чи макъаладин игит, Дагъустандин гидрометеорология­дин ва чун элкъвена кьунвай алем ахтармишунин рекьяй центрадин начальник я. Инжи­халума Махачкъалада медсестравиле, Периханума республикадин аптекайрин управленидин начальникдин заместителвиле ва Санжахалума гьа и идарада бухгалтервиле кIвала­хазва. Саидгьуьсейн Роскосмосдин Моск­вада авай заводда са отделдин на­чальник я. Худавер­ди Тверь шегьердин кар алакьзавай бизнесменрикай сад я. Москвадин ушу-саньдадин фе­дерация­дин президент Рагьимхана рагъ­экъечI­дай патан женгчи бягьсе­рин тренервилени кIвалахзава. Фа­иза Къиз­лярда Сбербанкдин къуллугъчи, Агъа­ СтIал­дал яшамиш жезвай Абихалум кIва­лин кайвани я. Абдулмежид районэгьлийриз электросетрин пешекар хьиз чида. Ингье дуьзгуьн ва ла­йих­лу тербия агакьай муаллимдин веледрикай обще­ст­­водиз, уьлкведиз менфятлу инсанар хкат­нава. Абур чпел дамах авуниз лайихлу я.

Абдулгьалима Испикрин юкьван школа 1976-йисуз куьтягьна. Дахди ам, 500 манатни вугана, Москвадиз рекье туна, вуздик экечIун патал. Амма жегьил­ Таганрогдиз акъатна. Идан гьакъиндай ада икI рикIел хкизва:

— Дах физикадин муаллим яз и тарс хуш тахьун жери кар тушир. Радиодихъ галаз алакъалу кеспидални зи рикI алай. Гьинай куьгьне ва гадарнавай радиоприемник, телевизор акуртIани, за абур кIва­лиз хкидай, туькIуьр хъийидай. Гьавиляй­ за физикадихъ, радиодихъ галаз алакъа­лу вад вуз хкянавай. Абурукай сад Моск­вадин радиоэлектроникадин институтни тир. Аник экечIун патал фена зун. Общежитие авачир, кирида кIвал кьуна кIанза­вай. ИкI пул акъакьдачир. Зунни Таганрог­диз хтана ва радиотехнический институтдиз документар вугана. Физикадинни математикадин имтигьанрай “вадар” къачурла, зун урус чIа­ланни химиядин экзаменрикай азадна. Гьасятда дахдиз инсти­тутдик акатнавайдан гьакъиндай телни яна. КIвализ хтайла садни зи чIалахъ хьа­начир. “ГьикI? Кьве экзамен вахкана институтдиз кьабулзавайди туш” лугьудай.

ГъвечIизамаз зегьмет чIугваз, гъиле кьур кар кьилиз акъудиз, четинвилерай экъечIиз вердишарнавай испиквиди вич вуздани лайихлувилелди, активвилелди­ тухвана. Хъсандиз кIелзавай жегьилдин чирвилер, алакьунар, гьар са кардив эгечI­завай тегьер акурла, деканатди Абдулгьалиман хиве жавабдар везифаярни­ туна: сифте — курсунин, ахпа — факультет­дин комсомолдин организациядин секретарвилин. 1970-1980-йисара гатун тIа­­тIил­рин варцара студентрин дестеяр ше­гьерриз, областриз эцигунрал физвайди тир. Абдулгьалим Дадашев кьиле авай студентрин эцигунардайбурун дестеди кьуд йисуз Волгодонскда, Северо­двин­скда промышленностдин ва военный карханаяр эцигунин карда иштирак­на­.

Институтдин чешнелу студентдиз ректоратди кIвалахиз фидай чка вичи хкядай мумкинвал гана. Дадашева рес­публикадиз мукьва Азербайжан хкяна. Ам къунши республикадин гидрометеоролигиядин управленидиз рекье туна. Анжах аниз фейила чир хьана хьи, гьа и управленидик Дагъустандин метеостанцияни акатзава. Управленидин начальник Эльдирим Алиева вичин патай къени кар авуна: “Эгер ваз Дагъустандиз хъфидай фикир аватIа, за вун чка­дин метеостанциядиз ракъурда”, — ла­гьана ада. Гьа икI, Дадашев Дагъустандин гидрометеорологиядин ва чун элкъвена кьунвай алем ахтармишунин рекьяй центрадин  техникадин ва технический инспекциядин отделдин начальниквиле тайинарна. Им 1981-йисан августдин варз тир. Ингье гила ада и идарада зегьмет чIугваз яхцIур йисалай алатнава.

Жегьил радиотехникдин хиве гьасятда жавабдар везифаяр гьатна. Куьгьне ва еке тадаракар алай аямдин цIийи­буралди дегишарзавай. Абур эцигун, кIва­лахдайвал къайдадик кутун, республикадин вири районра кардик квай 48 метеостанциядихъ галаз датIана ала­къа хуьдай тадаракар, аппаратар ишлемишун… Гьар са кар муракабди, дерин чирвилерни, алакьунарни истемишзавайди тир. Дадашева, лап магьир устадди хьиз, кIвалахна. Гьа и йисара спутникрин алакъадикайни менфят къачуз гатIунна. Лугьун лазим я хьи, а вахтунда анжах гидрометеоцентр спутникрин алакъадалди таъминарнавай. КГБ-дин региондин управленидин къуллугъчиярни, чпиз герек хьайила, центрадиз къведай гьа алакъадикай менфят къачуз. И рекьяй Дадашеван алакьунар, мумкинвилер акурла, КГБ-дин чIехи­бу­ру адаз чпин идарада кIвалах теклифна. Амма центрадин начальник Дмитрий Соловьева  ахъайнач ва лагьана: “Эгер ам инай хъфейтIа, чи вири кIвалах ре­кьида”. Эхь, вири кIвалах муракаб тех­никадихъ галаз алакъалу центрада Дадашеван зегьметдиз еке къимет гузвай.

• Абдулгьалим Мегьамедгьуьсейнович, чи гзаф инсанриз куь идара анжах гьаваяр чирзавайди ва абурукай хабар гузвайди хьиз ава. Квехъ мадни гьихьтин къайгъуяр, везифаяр ава? — хабар кьуна за.

— Эхь, куьн гьахъ я, агьалийриз гьакI я, амма чи хиве уьлкве, республика патал важиблу кьетIен везифаяр ава. Мисал яз, чи пешекарри гьар суткада Махачкъаладин гьава пуд сеферда ахтармишзава. Вучиз лагьайтIа, СКФО-дин ше­гьеррив гекъигайла, чи меркезда автомашинар гзаф ава ва абурун гьерекат себеб яз гьавадик гзаф гумни, газни акатзава. Шегьердиз гару куьмекзава. Эгер ам авачиртIа, меркездин гьава михьиди яз амукьдачир,- лугьузва А.Дадашева.

Гидрометеоцентрадин пешекарри кьве вацралай садра республикадин вири вацIар, Каспий гьуьлуьн ятар ахтармишзава. Вилик вахтара, Чечен Республикада нафт чуьнуьхзавайла, къанунсуздаказ нафт гьялдай хсуси карханаяр гзаф тирла, Терек вацIун ятар чир­кин жезвайди тир. Адак датIана наф­тIадин амукьаяр акатзавай. Къе акI яз амач. Ятар къайдадик ква.

• Самурдин вацIун ятарикай вуч лугьуз жеда? Самур дереда радиациядин таъсирни екеди я лугьудай ванер гилани амазма.

— Са вахтара Самур вацIук “Къизил дередин” мядендай авахьзавай залан металлар квай ятар акахьзавай. Гила, заз чизвайвал, и татугайвилин вилик пад кьунва. Дереда радиация ава лугьу­дай гафар гьахълубур туш. Гьахьтин ванер-сесер гзаф тир чIавуз чна Ахцегь ва Рутул районра йисан жуьреба-жуьре вахтара гьава ахтармишна. Тестикь хьайивал, анра радиация авачир.

Гидрометеоцентрадин регьберди къейдзавайвал, виликамаз жедай гьаваяр чирун са акьван регьят кар туш. Чаз малум тирвал, Махачкъалада бязи вахтара са юкъуз гьава са шумудра де­гиш жез­ва. Центрадин пешекарри жуьреба-жуьре ахтармишунар авуна са йикъан, гьафтедин, вацран вилик жедай гьа­вай­рикай дуьз малуматар гузва. И карда абу­ру датIана муркIари кьунвай дагълара авай метеостанцийрикайни, бушлухра лув гузвай спутникри гузвай шикилрикай, малуматрикайни, Каспий гьуьлел сирнавзавай илимдинни ахтармишунардай гимийрин, цавуз ахъайзавай зондрин­ делилрикайни менфят къачузва. Пе­ше­карри кIватI­завай метеорологиядин, гидрологиядин, радиациядин, аэрологиядин ва маса ахтармишунрин куьмекдалди гьавадиз талукь гьакъикъи малуматар гузва.

КьетIен ва ажайиб коллективдиз регьбервал гузвай чи ватанэгьли, Россиядин метеорологиядин лайихлу къуллугъчи, Россиядин гидрометеокъуллугъдин гьуьр­метлу работник къени инсанни, чеш­нелу хизандин бубани я. Меркездин трав­матологиядин центрадин медсестра Людмиладихъ галаз ада кьуд велед уьмуьрдин рекьел акъуднава. Виридахъ рикI алай пешеяр, хизанар, гьуьрмет ава. Сагърай Абдулгьалим Мегьамедгьуьсейнович ва ваз 65 лагьай зул мубаракрай!

Нариман Ибрагьимов

_____________________________________________________________________________________________________

Цин дегьнеярни цавун бушлухар

Дагъустандин гидрометеорологиядин къуллугъ. Адакай низ вуч чизва? Лап куьрелди лагьай­тIа, гьава чирзавай идара. Эхь, пакадин, са гьафте­дин гьаваяр виликамаз чир хьана кIанзавай пешекарар гзаф ава: лежберарни, летчикарни, балугъчиярни, шоферарни, морякарни, энергетикарни… ГьакI гзаф маса кеспийрин иесиярни. Абурун игьтияж кьилиз акъудун патал гидрометеорологиядин къуллугъди югъди-йифди кIвалахзава. Чилелни, муркIади кьунвай дагъдани, цавани, гьуьлелни… Гьавадин лап татугай шартIарани, четин вахтарани. Даггидрометеоцентради, уьлкве ва республика патал пара важиблу кIвалах, муракаб везифа тамамариз 160 йис я. Мумкин я, гзафбур патал им сирни хьун. Дагъустандин метеостанциядин тарих 1862-йисалай гатIунзава.

1834-йисуз Урусатдин император I  Николая разивал гуналди, дуьньяда сифте яз тIебиатдал да­тIа­на гуьзчивалдай метеорологиядин къурулуш арадал гъана. Санкт-Петербургда центральный обсерватория тешкилна ва пачагьлугъдин ругуд реги­онда гидрометеокъуллугъдин бинеяр кутуна. Абурукай са филиал Кавказда авай. 1862-йисуз Каспий гьуьлуьн къваларив — Дербентда, Ахцегьа  ва Порт-Петровскда метеостанцияр кардик кутуна.

1911-йисуз Россиядин алишверишдин, промышленностдин ва портарин министерстводи Каспий гьуьлуьн гидрометеорологиядин къуллугъ (12 станция) кардик кутуна. Гуьгъуьнлай адакай Петровскдин гидрометеорологиядин центральный станция (ЦГМС) хьана. 1912-йисуз Петровскдин ЦГМС-дик Астрахандин, Гурьевдин, Апшерондин, Бакудин, Ленкорандин, Астарадин, Челекендин, Красноводскдин метеостанцияр кухтуна. 1917- 1920-йисара ЦГМС-дин кIвалах акъвазна. 1921-йисуз станциядин чIехибурун вилик метеорологиядин вири къурулушдал чан хкунин везифа эцигна. Анжах 1927-йисуз станция тамамвилелди къайдадик акат хъувуна. 1934-йисуз ЦГМС Дагъустандин гидрометеокомитетдиз элкъуьрна. 1946-йисуз адан бинедаллаз Дагъустандин гидрометеобюро тешкилна.  Адан кьилени Л.Гаммал тайинарна. Адалай гуьгъуьниз А.Зеленцов хьана.

Дмитрий Соловьеван девирда вири метеостанцияр Махачкъаладин гидрометобсерваториядин къурулушдик кутуна, 1978-йисалай гьаваяр чирза­вай идара гидрометеорологиядин ва чун элкъвена кьунвай алем ахтармишунин рекьяй Дагъустандин центр я.  Гьанлай инихъ гидрометеодин пешекарар халкьдин, обществодин къуллугъда акъвазнава. 160 йисан девирда са шумуд несилдин, хизанрин, чпин пешедал рикI алай инсанрин зегьметдин куьмекдалди республикадин вири шегьеррай, районрай тIебиатдиз, гьавайриз, климатдиз талукь делилрин зурба банк арадал гъанва. Ам Дагъустандин ва Россиядин милли девлет, эменни я.

Дагъустандин метеокъуллугъ арадал гъун, гидрометцентрадин гуьзчивалдай къурулушар хуьн ва устад пешекаррин (метеорологрин, агрометеорологрин, гидрологрин, синоптикрин, морякрин, связистрин, химикрин) коллектив тешкилун патал гзаф инсанри чпин къуватар, чирвилер харжна. Са бязибурун тIварар кьун тавунани жедач. Д.Соловьеван, А.Зеленцован, А.Аремован, Р.Проскуринан, В.Марченкован, Н.Возовикан, К.Гьажимегьамедован, Ш.Гьажимегьамедован, А.Дадашеван, Е.Батмановадин, Н.Разахановадин, А.Гьуьсейновадин, П.Поставикан алахъунар екебур я. ТIе­би-ат­дин гуж, къуват, гьерекат (селлер, залзалаяр, къаяр, чайгъунар, саврухар, гарар…) виликамаз чирун патал абуру датIана цавар, вацIар, океанар, чи­лин къатар, гьатта космосни кваз ахтармишзава. Бушлухра гьамиша гьа везифа кьиле  тухузвай спутникар ава ва абурухъ галаз метеорологри ала­къани хуьзва.

Алай вахтунда, винидихъ къейднавайвал, и кье­тIен идарадиз гидрометеорологиядин ва чун элкъве­на кьунвай алем ахтармишунин рекьяй Дагъустандин центр лугьузва. Ам меркездин Маяч­ная куьчеда ава. Центрадин метеостанцияр Махачкъаладилай гатIунна республикадин кефердани, кьибледихъни экIя хьанва. Гьуьлуьвай 3000 метрдин кьакьан дагъларани, дуьзендани — вири 48 ава. Перестройкадин, цIийи Россия арадал гъизвай йисара, уьлкведин метеокъуллугъдин къурулушдикай 20 процент квахьна, тергна. Аламат ятIани, Да­гъустандин гидрометеорологияди вичин станцияр хвена.

Хийир Эмиров