(Эвел — 40-нумрада)

ЦIерид йис хьанвай жегьил пачагь яз уьлкведиз регьбервал гуз башламишай I Петр пачагьлугъ вилик фенвайдан, гужлуди хьун патал ана дегишвилер туна кIанзавайдан гъавурда акьуна. И мураддалди ада вилик фенвай маса уьлквейра гьалар гьикI ятIа, вуч ийизватIа чирун кьетIна.

Гьа икI, 1697-йисуз I Петр, 250 касдикай ибарат “Великое посольство” туькIуьрна, РагъакIидай патан уьлквейриз сиягьатдиз рекье гьатна. Вичиз маса тIвар — Петр Михайлов — къачунвай Урусатдин пачагьдилай гъейри “Посольстводик” офицерар, алимар, жуьре­ба-жуьре рекье­рай пешекарар, гимияр туькIуьрдай, яракьар илигдай ва маса устIарар квай. Абуру  къецепатан вилик фенвай уьлквейра чпин чирвилер ­хкажна, цIийи технологияр чирна кIан­завай.

Лишанлу кар ам я хьи, пачагьди вичин сиягьат машгьур хьанвай гьуьлерин держава тир Голландиядилай башламишна. Голландиядин чIал адаз гьеле аял чIавалай хъсандиз чидай. Ина Петрди са гьафтеда жергедин харат устIар яз, голландви пешекаррин буйругъар кьилиз акъудиз, тийижир кар хабар кьаз, дяведин гими туькIуьрунин кIвалахар авуна. Кьакьан буйдин Петрдин гъилерин къуватди, гьикьван кIва­лахайтIани, галат тахьуни, юргъунвал гьисс тавуни, иллаки зигьиндин деринвили вири гьейранарзавай. Ам “гьакIан урядник” туширди чир жезвай.

Голландияда, Англияда пачагь жуьре­ба-жуьре идарайрин кIвалахдихъ галаз таниш хьана, гьатта ада анатомиядай лекцийрихъ яб акална. I Петрди зурба бажарагъдин алим, физик, математик, механик­, астроном Исаак Ньютонахъ галаз адан лабораторияда суьгьбет авуна.

Голландияда гарун регъвери кIва­лах­завай къайда чирна. Алишверишдин ва дяведин гимияр ва абурал эцигзавай­ яргъал мензилдиз ядай тупар гьазурдай карханаяр, парча храдай машин­ри­ кIвалах­завай фабрикаяр пачагьдиз бегенмиш хьа­на. Инженеррин, техникрин крарал гьей­ранвална. Идахъ галаз сад хьиз, тарихчийри кхьизвайвал, I Петрдиз ингилисри Байт островдин патав гьуьлел тухузвай халис женг ва абуру ишлемишзавай женг тухунин къайдайрин артуханвилер акуна. “Великое посольство” а уьлквейра15 вацра яшамиш хьана. Жегьил пачагьдиз анра акур гьалари адак Россия­да гимияр эцигунин, гужлу армия туь­кIуь­рунин, илим, алишвериш вилик тухунин  руьгь кутуна­. Ада и крарин сирерай кьил акъудна. И девирда Россиядин армия па­тал а уьлквейрай пачагьди 10 агъзурдалай гзаф жуьреба-жуьре яракьар къачунай, 350 кас матросарни боцманар, хейлин офицерар урус армиядиз къуллугъдал кьабулнай, жуьреба-жуьре пешейрин ус­тIарар уьлкведиз гъанай.

ЧIехи девлетар авай уьлкведин жегьил пачагь Петр къецепатан уьлквейриз атуникай, гьелбетда, Европа вичиз менфят хкудиз алахънай. Урус пачагьди ла­гьайтIа, анра вичиз акур, бегенмиш хьайи ва хийирлубур яз гьисабай къайдаяр Урусатдани кардик кутун кьетIнай. Санлай къачурла, I Петрди, Европадиз мукьва хьуналди, кьетI авур реформайрин макьсад государство мягькемарун, уьлкведин “элита” Европадин культурадив агудун ва Россия техникадинни экономикадин, культурадин рекьяй вилик фенвай уьлквейрилай кьулухъ галамукь тийизвайди авун тир. И мураддив пачагь, гьикьван гзаф аксивалдайбур хьанайтIани, агакьна.

“Сиягьатдай” хтайдалай кьулухъ Петрди уьлкведин уьмуьрдин вири хилера тухвай реформайри Россия вилик финиз зурба рум гана. Килиг садра. Петр­дин де­вирда геологоразведка вилик тухвана. И кар себеб яз металл квай рудайрин гзаф мяденар ачухна, промышленность вилик физ эгечIна. Анжах тек са Уралда металл цIурурдай 27 завод эцигна. Москва, Тула, Санкт-Петербург шегьерра туп-тфенг патал барут гьазурдай, шуьше цIурурдай, кIарас гьялдай заводар кардик кутуна. Астрахань, Самара, Красноярск ва маса шегьерра парча (Англияда гьазурзавай хьтин еридин сукно) храдай, гимийрин ел­кенар гьазурдай мануфактураяр эцигна, поташ, гугурт, селитра акъудиз баш­ла­­мишна. И чIа­вал­ди вири а метягьар къецепатан уьлквейрай гъизвайбур тир. Гьа икI, къецепатан уьлквейрай импорт лап тIи­милариз алакьна.

Гьа са вахтунда цIийивилералди вири рекьерай вилик физвай Россияди вичи Европадиз ийизвай таъсир къвердавай чIехиди хьана. Нетижада Россия­дикай дуьньяда (кьураматда ва гьуьлерал) гужлу империя, Петрдикай адан сад лагьай император хьана. Шведрихъ галаз яргъал йисара кьиле фейи дявейра I Петрди гзаф гъалибвилер къазанмишна. Вичиз Европада “Магълуб тежедай полководец” лугьузвай пачагь ХII Карл кьиле аваз Россиядин мулкарал гьужум авур шведрин кьушунар 1709-йисуз Полтавадин патав кьиле фейи женгина I Петрдин регьбервилик кваз урус армияди тамамвилелди дарбадагъна. ХII Карл вич есирвиле гьат тавуна са кIам-шам амукьна. Ам Туьркия­диз катна.

Сад лагьай Петрдин чIехи агалкьун — ада Балтикадиз, ЧIулав гьуьлуьз, Ев­ропа­диз рехъ ачухна. Россиядикай гьуьлерин гужлу держава авуна. Санкт-Петербург — дуьньяда виридалайни гуьр­чег шегьеррикай сад, Европадин культурадин са меркез I Петрди эцигнавай шегьер я. Императорди Россиядин зурбавал таъминарна.

Франциядин машгьур философ, ша­ир, драматург Франсуа Вольтера I Петр­диз чIехи къимет гузва. Ада кхьизва хьи, “Петрдин реформайрин къиметлувал ам я хьи, маса миллетривай гьич 500 йисузни къазанмиш тежедай хьтин вилик фин (прогресс) урусрилай  50 йисан девирда къазанмишиз алакьна”.

Урус философ “западник” П.Чаадаев рикIел хкин. Петрдикай пачагь жедалди виликан Урусат гуьгъуьна амукьзавай уьлкве хьиз аквазвай философди Петрдин реформаяр государстводин чарасуз таъминарна кIанзавай игьтияж яз гьисабзавай. “Эгер ЧIехи Петр хьана­чиртIа,- кхьенай П.Чаадаева, — низ чида, белки, чун Шве­циядин провинциядиз элкъведай же­ди”. “Заз зи Ватан ЧIехи Петрдиз кIан хьайи тегьерда кIани я, — лу­гьузвай ада славяно­филриз. — Хиве кьазва, вири крар гуьзелбур хьиз акваз кIанзавай, буш хиялар гвай, кагьулвилин ватанпересвал заз хуш туш”.

Амма уьлкве вири рекьерай аквадай гьалда вилик тухвай Петрдин реформайрал наразибурни гзаф хьана. Эвелни-эвел дуьньядин литература вилик финик чIехи пай кутур урус классик Лев Толстой. Адан критика ахьтин хциди, векъиди я хьи, заз цитатаяр чи газетда гъиз кIанзавач. Л.Толстояз пачагьар садни хуш хьайиди туш.

Хейлинбуру “западничестводик” кьил кутурди I Петр яз гьисабзава.

“Россиядин государстводин тарих” кхьей машгьур тарихчи Николай Карамзин  I Петр ва адан реформаяр критика авур сад лагьай алим хьана. Ада гьисабзавай хьи, императорди чара уьлквейрин къайдаяр, адетар гужуналди Россияда туналди, россиявияр чпин рикIера агъуз вегьена. Карамзина кхьенай: “Чакай дуьньядин ватандашар хьана, амма бязи дуьшуьшра чун Россиядин ватандашар яз амукьзавач. Тахсирлуди Петр я”. Дериндай фикир гана, веревирд авуна кIанзавай гафар я ибур. Иллаки алай, гзаф муракаб девирдин россиявийрин несилди. Белки, император, Л.Толстоя лугьузвайвал, гзаф инсафсуз тир жеди. Ахьтин делилар тарих­дин чешмейра авазва. Амма “рос­сия­вияр чпин рикIера агъуз” вегьейди     I Петр туш. Акси яз, ада абурун тIвар, дамах вини дережадиз хкажна.

Россиявияр, абурун тIвар, дамах агъузарайбур “европавийрал” пехилвилин лукIвиле гьатай, чпин ихтиярда авай крепостной лежберрив инсанвилелди эгечI тийиз хьайи помещикар тир. Вири дуьньяда машгьур урус классикрин эсеррай чаз аквазва, хайи, урус чIал гьисаба такьаз, хизандани чеб чпихъ га­лаз френг, немс чIаларал рахазвай, французрин, немсерин жуьредин парталар алукIзавай помещикри, “элитади” чпи авамвиле тунвай, савадсуз, амма ба­­жарагъдал гьалтайла, кIусни агъада авачир, урус лежберар гьи чкадал эциг­на­­вайтIа. Чпи чеб РагъакIидай патан яша­йишдин къайдайрин, ивиррин есирвиле тунвай “элитади” халкьдин милли­ руьгьдин бине хуьзвай, ихтиярар сергьятламишзавай лежберар — халкьдин 90-95 про­цент кьвед лагьай де­режадин инсанрин чкадал эцигнавай. Ихьтин гьал­ди русофобия, смердяковщина арадал гъуниз куьмек ганачни? (Ф.М.Достоевскийдин “Стхаяр тир Кара­мазовар” романдин персонаж лакей Смердякова Россиядиз чапхунчи кьушун гваз гьахьай Наполеонакай хушвилелди ва жу­ван халкьдикай, хайи Ватандикай та­кIан­­вилелди лагьай гафар рикIел хкваш).         I Петр­ди вичин реформа­яр россиявийрик Смердяков хьтин инсанар, русофобия тахьун патал тухванвайбур тир.

Амма, гьайиф хьи, смердяковщина къенин йикъалди чавай тамамвилелди терг ийиз хьанвач: чи инсанрин арада “баварский пиводихъ къанихбур” авачиз туш. Душманди гьа и месэладикай вичиз менфят хкудзава. Россиядикай, россиявийрикай туькIуьрзавай лацу тапарар, нагьакьан къундармаяр душманри чаз акси яракьдиз элкъуьрнава. Дезинформация югъди-йифди къалин марф, юргъ хьиз къвазва.

Украинада махсус серенжем тухуз эгечIайдалай инихъ и чIуру, чи уьлкве ви­ляй вегьиз кIанзавай таблигъат патал, экспертрин гьисабунрай, Америкади 3 миллиард доллардилай гзаф такьатар харжнава, 13 миллионни 200 агъзур фейкар, тапан хабарар чукIурнава.

Гьайиф хьи, “кьепIина амаз” телефонрикай менфят къачуз чир жезвай чи хейлин инсанри а хабарар къундармаяр тирди аннамишзавач. Агьалияр душмандин тапан хабаррин, чIуру пропагандадин чIа­лахъ хьуни чи обществодин садвал, хушбахтлувал хаталувилик кутазва.­

Ингье гьавиляй а таблигъатдиз акси яз чна тухузвай информациядин се­рен­же­мар жезмай кьван гзаф таъсирлубур, ри­кIивай инанмишардайбур хьун чарасуз я. Гьайиф хьи, чавай гьамиша виниз тир пешекарвал къалуриз жезвач. Гъа-латIриз рехъ гузва.

Абдулафис Исмаилов