(Эвел — 12, 14-нумрайра)

…Гьайиф чIугвадай кар я, кьурудак кваз кьежейдини куда лугьудайвал, а йисара жазадик тахсирсу­зарни акатнай, къанунсузвилериз рехъ ганай. Гьар гьикI хьанатIани, цIийи общество туькIуьрзавай чи бу­байри хайи Ватан, хайи чил, хайи кIвал хуьн, веледрин бахтлу гележег­ патал чпин чанарни гьайиф текъ­вез­вайди фашистрихъ галаз къати женгера къалурнай. Эгер 30-йисар хьа­начиртIа, эгер капиталдин уьлквейриз 100 йис герек хьайи рехъ Россия анжах 10 йисуз феначиртIа, яраб 1945-йисан 9-Май жедайтIа? Яраб дуьнья гьи патахъ элкъве­дайтIа?..

Ватандин ЧIехи дяве куьтягь хьайи 2,5 йисалай чи уьлкведа, амай вирибурулай вилик, продуктар карточкайрай гудай къайда къуватдай вегьена ва гьар йисуз вири шейэрин къиметар агъузардай къайда кардик кутуна. Гуьгъуьнин девирра бязи менфятсуз реформайри арадал гъиз  хьайи четинвилеризни килиг тавуна, Россия йигин еришралди вилик фена. Иллаки промышлен­ностдин рекьяй, машинар, станокар, хуьруьн майишатдин техника, самолетар акъуддай, космос чирунин рекьерай. Ихьтин продукция къецепатан уьлквейрай маса къачудай чарасузвал чахъ амукьнач. Гьатта США-да акъудзавай “Нейшнл бизнес” журналдин сентябрдин нумрада “Урусри чав агакьарзава” макъалада Герберт Гарриса къейд ийизва хьи, экономикадин рекьяй СССР вилик финин еришар США-дилай 2-3 сеферда гзаф я. Чахъ дуьньяда виридалай хъсан образование, кIвенкIвечи илим хьана. Советрин Союздикай дуьньяда ислягьвал хуьнин, атомдин яракьдин асирда США-дихъ га­лаз къуватрин барабарвал таъминарзавай къуват хьана. Чи баркаллу тарихдин девирар я ибур — рикIел хкайла, регьят жезва рикIиз.

Амма дуьньяда вичин авторитет къвердавай гзаф хкаж жезвай, капиталдин ва колониальный истисмарвиле авай халкьарин умуд квай Советрин уьлкведихъ галаз тухузвай информациядин дяведин эхир аквазвачир. Ам Ватандин ЧIе­хи дяве куьтягь хьайивалди, англосаксри илитIайди тир.

И дяведа — “къайи дяведа” чун, гьи­кьван гьайиф чIугвадай кар ятIа­ни, хиве кьуна кIанда, гъалиб хьанач. Идан себебарни тийижиз туш. Абурукай кьилинди гьукумдин гафар ва хиве кьунар гьакъикъатдихъ галаз туьшда хьун ва халкьдин патай гьукумдиз авай ихтибар квадарун я.

Сталиналай гуьгъуьниз мад са шу­муд йисуз уьлкве хъсан камаралди вилик фена: хуьруьн майишат, яшайишдин кIвалер эцигун, космос ва икI мад. Им гьеле регь­бер­ амаз, адан руководстводик кваз гьазурнавай проектар кьилиз акъудунин нетижа тир.

Н. Хрущева вичин “реформаяр” 1956-йисуз партиядин XX съезддал И.В.Сталинан “культ личности” пислемишунилай башламишна. Советрин общество яд иличайди хьиз амукь­на. Ам кьве патал пай хьана. Халкьди, кисна, “реформатордин” те­реф хвенач. Стхавилин дуствиле авай Китайдин лидер Мао Цзедуна 1956-йисан ноябрдиз КНР-да­­ авай СССР-дин векил Павел Юд­и­­нахъ га­лаз хьайи суьгьбетда лагьанай: “Куьне (Хрущев ва По­лит­бюро фикирда аваз) куь гъиле авай, Сталин хьтин, тур эсиллагь кьабулнач, а тур гадарна. Нетижада душманри а тур, куьн ягъун патал чпин гъиле кьунва­. Куьне ийизвай крар, къван хкажна, ахпа ам жуван кIвачерал вегьезвайдаз ухшар я”. Кхьизва “Миртесен” ин­тернет-каналди (mirtesen.ru). Дугъ­риданни, дерин метлеб квай келимаяр я.

Хрущеван реформайри уьлкведин экономикадиз хийирдилай зиян гзаф гана. ЧIехи несилдин инсанрин рикIел тухдалди недай кьуру фу бес тахьай вахтар алама. Амма гьукумди агьалияр пичIи гафаралдини кьилиз акъуд тийизвай хиве кьунралди, лозунгралди тухариз хьана а девирда. Миллион тиражар аваз акъатзавай газетринни журналрин, радиодинни къвердавай гегьенш майданар кьазвай телевиденидин кьилин темаяр “хайиди тир партиядини играми гьукуматди советрин халкьдин гьакъиндай чIуг­вазвай бубавилин къайгъударвал” ва зегьметдин игитвилер тир. Са рахунни алач, зегьметдин игитвилер авазвай, ахпа, чаз “припискаярни” ийиз чир хьанвай эхир.

Ингье 1961-йисан октябрдин вацра кьиле фейи КПСС-дин ХХII съезддал Никита Хрущева ХХ асир коммунизмдин гъалибвилерин асир тирди, советрин къенин девирдин несил коммунизмда яшамиш жедайди малумарна. Партиядин цIийи Прог­раммадани и кар къейдна. Прог­раммада мадни хиве кьунвай хьи, чи уьлкведа промышленностдин продукция Америкадилай 6 сеферда гзаф гьасилда, недай-хъвадай продуктар агьалийриз гьавайда пайда ва икI мад. Лозунгар, лозунгар, ло­зунгар. Крар галачир га­фар.  Гьукумдин кьиле авайбуруз га­зетра кхьиналди, радиодай лугьуналди халкь чпин гафарин чIалахъ жезвайди хьиз тир. Амма собранийрал “Яша­мишрай коммунистрин пар­тия!”, “ун-эхь” лугьуз, гурлу капар яза­вай, сечкийрин кампанийра “рейсадвилелди сесер гузвай” инсанри, кIвализ хтайла, йифен геждалди океандин атIа патай чи уьлкведив агакьарзавай душмандин сесерихъ яб акалзавай. Гьакъикъат­дани душманвилинбур тир и сесерихъ инсанар чIалахъ жезвай. Ву­чиз­­ лагьай­тIа, цензурадик квай советрин прессада гьукумди рехъ гузвай чIехи та­ту­гайвилерикай, чIуру крарикай кхьизвачир. А крарикай атIа патай ван къвезвай сесери лугьузвай.

А йисара исятда Россиядин Федерацияда гафуниз, жуван фикирар лугьуниз ганвай азадвилер, СМИ-риз ганвай ихтиярар авачир. И кардикай РагъакIидай патан русофобри, антисоветчикри тамамвилелди чпиз хийир хкудзавай. Душмандин сесери, чаз гьеле хабар авачир керчек пуд делилдик тапан цIуд “делил” пешекарвилелди гилиг хъувуна, гьакъикъи вакъиа, чпиз кIан­дай жуьредиз гъана, раиж ийизвай. Дуланажагъдилай нарази чи жемятни абурун вири гафарихъ инанмиш жезвай. Къецепатай чахъ галаз тухузвай информациядин дяведин мурадни гьа им тир.

Куьне веревирд ая. Коммунизм гъалиб жезва, мажибар хкажда, про­дуктар гьавая пайда лагьана хи-ве кьур съезд хьана йисни алатнач. Ам­ма экономика къвердавай агъуз аватзавай шартIара1962-йисан майдин вацра гьукумат недай-хъвадай шейэрин къиметар 25-30 процентдин багьа авуниз мажбур хьана. Идал алава яз, уьлкведин кIвен­кIве­чи кархана тир 10-15 агъзур касди кIва­лахзавай Новочеркасскдин тепловозар акъуддай заводда  фялейрин кIвалахдин нормативарни хкажна. Им капиталдин уьлквейра авачир­ хьтин инсафсуз истисмарвал тир. Июндин сифте кьилера фя­­­лейри, са гьазурвални авачиз, забастовка къарагъарна. Абурун куьмекдиз къунши шегьеррай, карханайрай гзаф инсанар атана.

Забастовка Хрущеван разивилелди, фялеяр гуьллеламишуналди куьтягь хьана. И кардикай советрин печатда гьич са гафни кхьеначир, амма советриз акси къецепатан пропагандадин гъиле яргъал йисара вичин хийирдиз ишлемишдай информациядин кьве патал мурз алай яракь гьатнай. Идалай гъейри, душманвилин сесериз куьмек яз “сарафандин радиоди” мадни активнидаказ кIвалахнай.

А йисара Хрущевакай, коммунизмдикай, виридаз шит хьанвай хиве кьунрикай, эвер гунрикай халкьди туькIуьрай кьван къаравилияр, хъуьруьнар, анекдотар мад гьич са чIавузни туькIуьрнач жеди. Чпин итижар хуьдай, наразивал къалурдай мумкинвилер жагъин тийизвай инсанри чпин арада политика, чиновникар хъуьруьнриз вегьин наразивилин тайин тир са жуьредиз элкъуьр­навай. “Либерал-коммунист” Н. Хрущева гайи виридалайни чIехи зарар, социализмдин идеядал леке гъуналди, ам виляй вегьин, халкьдин па­тай государстводиз ийизвай ихтибар квадарун хьана.

Чи уьлкведал илитIнавай информациядин дяведин алатай девиррин женгера, хиве кьуна кIан­да, чаз гъалибвилер хьанач. Гьар гьи жуьредин хьайитIани магълубвал — им хъсандиз чирна кIан­за­вай четин тарс, акъваз тавуна, дегиш жезвай дуьньяда гъалибвилерал гъидай муракаб илим я. Секинсузвал кутазвай са кар ава. Алай вахтунда чи те­леканалри гьар юкъуз къалурзавай, гзаф дуьшуьшра туьнт гьис­серив ацIай са жерге программайриз килигайла, заз акI жезва хьи, чавай жуван гъалатI­ри­кай, магълубвилерикай тарс хкудиз хьанвач.

Алукьнавай девир четинди, инсанрин психологиядиз, акьул-камалдиз таъсирдай информациядин технологияр кьилин яракь жедайди, Россиядиз акси пропаганда тухузвайбуруз информациядин дявейрин чIехи тежриба ва вини дере­жадин пешекарвал авайбур тирди рикIел хвена кIанда. Мадни, чи “къизилдин жегьилри”, “телеэкрандин гъетери”, девлетлу хьанвайбуру ва абурун гадайрини рушари гьихьтин ивирриз икрам ийизватIа, абур гьихьтин ватанпересар ятIа, фи­кир­да кьун герек я. Ихьтин ва бя­зи хци суалар арадал гъизвай гьалара кар алайди чIехи чиновникриз хуш гафар-чIалар лугьун туш. Алукь­­завай девирда кар алайди халкьди гьукумдиз ийизвай гьакъикъи ихтибар артухаруниз ва мягькемаруниз, вири обществода ихтибарвал, садвал, битаввал таъминариз гъараз авачиз, акьуллудаказ куьмек гун я. Жува хкажай къван жуван кIваче­рал вегьин тийидайвал.

Абдулафис Исмаилов