(Эвел  29-нумрада)

Мисал яз, Гавдушандин чуьлда кьиле фейи женгинилай ва Фетали хан Сальяндиз акъудайдалай кьулухъ Къазикъумухви Мугьаммад хандиз Къубадин уезд кьаз кIан хьана ва ана хандин гьукум кьиле тухуз гатIунна (Алкадари, Асари Дагъустан, 8-кьил; Аббас-Къули-агъа Бакиханов, Гуьлистан-и Ирам, 162-чин, Бутков П.Г. II пай, 18-чин). Амма хан вич акунал шад туширдан гъавурда вахтунда акьуна ва ам вичин хушуналди Къазикъумухдиз хтана. И вакъиа жедалди 15 йисан вилик Мугьаммад ханди маса чкада — Шекидин ханлухда вичин гьукум кьиле тухунин жигьетдай акьалтIай инанмиш камар къачуна. 1759-йисуз ада Шекидин султан — вичин рушан гъуьл яна кьена ва кьушунни гваз Нухада акъвазна. Ина ада 40 юкъуз, ягъунар гатIун­далди, регьбервал гана.

Ихьтин суал арадал къвезва: “Асари Да­г­ъустандин” таржумада оригиналда Гьа­сан эфендиди кхьейвал къалурнавани? Дилмажди дуьз таржума авунани? Идалай гъейри, маса версиярни ава эхир.

Кьвед лагьай версиядал асаслу яз, Куьредин область Къазикъумухдин ханариз савкьат яз багъишна. Ф.Ф.Симоновича кхьизвайвал, “Куьре вилаят Дербентдин султанрилай аслу тир, цIийи девирда (новейшее время) лагьайтIа — Къубадин ханарилай. Фет Али ханди ам Къазикъумухви Хамутаяз гана” (Симонович Ф.Ф. 1796-йисан Кьиблепатан Дагъустандикай малуматар // XVIII-XIX асиррин Дагъустандин та­рих, география, этнография. Архивдин материалар. Шаркь патан эдебиятдин чапхана, М. 1958-йис, 151-чин).

Бутковани Куьре Фетали ханди Сурхай хан Хамбутаяз савкьат хьиз гайиди яз гьисабзавай. Амма савкьат яз гунихъ ихьтин метлеб авай: Фетали хан Сурхай хандин вахал эвленмиш хьана. Куьре хандин вахахъ ганвай гьакъи (калым) тир (Бутков П.Г. Кавказдин цIийи тарих патал (1722-йисалай 1803-йисалди) материалар. II пай, СПб. 1869-йис, 27-чин).

Рейнеггса кхьизвайвал, Куьре II Сурхай­ хандиз адан бубадин — Мугьаммад хан Авар­­видин кьиникь (чандиз къаст авун) эвез хъувун яз ганвай. Рейнеггс патал гьам Мугьаммад хан Къазикъумухви, гьамни Шемахидин къвалав кьейи Мугьаммад хан Аварви сад тир (Reineggs, J.: Allgemei­ne historis­ch-topographische Beschreibung des Kau­kasus. T. I., Sankt Petersburg: 1796, с.159).

Инални суал арадал къвезва: шедани, я тахьайтIа — хъуьредани? Азад жемиятар (вольные общества) неинки са тIварцIелди азад тир, абур крепостнойбур хьиз са низ ятIани багъишун фикирдиз гъиз жедай кар туш. Фетали ханди регьбервал гузвай девирда Къазикъумухда регьбер II Сурхай хан­дин буба Мугьаммад хан тир. Абур кьведни 1789-йисуз кьена. И кар себеб яз, Фетали хандивай II Сурхай хандиз ихьтин савкьатар ийиз жедачир. Идалайни гъейри,­ Фетали хандихъ садрани Къазукъумухдин регьберрин кIваляй гъайи паб хьайиди туш.

Куьре Фетали хандин мулкуниз элкъвей вахт винидихъ тIварар кьур са автор­дини къалурнавач. Амма абуру вирида Куьре Къазикъумухдихъ галаз сад хъхьуникай баянарни галаз гегьеншдиз кхьизва.

Пуд лагьай версия сифтегьан кьведалай итижлу я. Амни Алкадариди, Комарова ва Бакиханова раижзава. И версиядал асаслу яз, Фетали ханди Къайтагъдихъ ва Къазикъумухдихъ галаз авай сергьятрал буфердин кьве мулк арадал гъана. Адан патав Къайтагъдин уцмийстводай ва Къазикъумухдин ханлухдай анрин регьберрин кьве мукьва-кьили атана. Фетали ханди уцмий Амир-Гьамзадин хтул Хан-Мегьамед ва Мугьаммад хан Къазикъумухвидин хва, гележегдин II Сурхай хандин стха Шихмардан бег патал кьве ханлух (квазиханство) арадал гъана. Кьилди къачуртIа, Фетали ханди Хан-Мегьамед бег ва адан терефдарар патал шегьер эцигна ва аниз Къубадин ханлухдай харж гузвай 100 хизан (бязи чешмейрин делилралди — 200) куьчарна. Шихмарданаз лагьайтIа, виликдай Къубадин уезддик акатзавай Гуьне магьалдин хуьрер, Дербентдин мулкарик акатзавай КьепIиррин ва Къутуркуьредин магьалар багъишна.

Хан-Мегьамед бегдин гьакъиндай вири месэлайрин гъавурда акьазва. Фетали ханди адаз уцмий тир имидихъай къакъатна, кьилди жез куьмекна. Алкадариди кхьизвайвал, Хан-Мегьамед-къеле шегьер уцмийстводин мулкарал эцигнавай. Хан-Мегьамедан гележегдин кьисмет малум туш, Мамед-къеле шегьер лагьайтIа, гилани ама. (Гьар жуьредин датировкайрал асаслу яз, Хан-Мегьамед-къеле 18-асирдин 70-йисарин кьвед лагьай паюна арадал атана. Дагъустандин тарихчийри гьатта дуьм-дуьз вахт къалурзава — 1778-йис. Бязи тарихчийри къеле 1775-йисуз эцигайди яз къейднава).

Шихмардан бегдин гьакъиндай авай малуматрин гъавурда акьазвач. Мумкин я, Фетали хандивай ихтилат фенвай магьалриз са гьихьтин ятIани жуьреда, белки, таъсир ийиз жезвай, амма ибур берекатлу, и кьил, а кьил авачир мулкар я. Ихьтин девлетлу чилер са низ ятIани багъишун шаклувилик кутаз жедай делил я. Фетали хандин сиясатдин кьилин макьсад чарабурун чилер къачун ва ханлухдин сергьятар гегьеншарун тир. Гьавиляй берекатлу, еке мулкар Фетали ханди са низ ятIани багъишун мумкин кар тушир. Хандин къилихдин кьетIенвал чир хьун патал са мисал гъин. Фетали хандиз персерин уьлкве вичин гьукуматдин са пай ийидай ниятар авай. Ихьтин сиясат тухузвай касди бажагьат са низ ятIани еке мулкар багъишда.

Винидихъ къейд авур делилрилай гъейри, Шихмардан бегди са мус ятIани Куьредиз ва я тахьайтIа, адан са гъвечIи паюниз регьбервал гайиди тестикьарзавай мад са чешмени авач. Урусатдин архивра а девирриз талукь хейлин документар ава. Асул гьисабдай, абур Урусатдин Кавказда авай веонный администрациядин векилри гьазурнавайбур я. Абурукай садани Шихмардан бег са мус ятIани Куьредин регионда гьукумдин кьиле хьайидакай хабар гузвай са цIарни авач.

Шихмардан бегдикай тарихдин чешмейра лап тIимил малуматар гьатнава. Чи гъиле гьатай чешмейрай якъин жезвайвал, Шихмардан бег Фетали хан, вичин буба Ме­гьамед хан кьейи вахтунда (1788-1789-йисар) кечмиш хьана. II Сурхай ханди сердер Тормасоваз кхьенвай чарче Шихмардан бегдин хва Аслан-Гьуьсейн Куьреда ваъ, вичин имидин патав Аварияда яшамиш жезвайди къейднава: “…Аслан бегдихъ хсусият авачир, ам вичин имидин — Умма хандин кIвалера яшамиш жезвай. Имидин патавай ам зи патав атана. За ам хушдиз кьабулна ва жуван руш адаз гана” (Сурхай ханди генерал А.П.Тормасоваз кхьей чар. И чарче ада вич Урусатдиз вафалу тирдакай ва Аслан бегдихъ галаз авай алакъайрикай кхьенва. 1809-йис).

Са гафуналди, Куьредин регион Къази­къумухдин ханлухдик акатна лугьудай версияр садни гьакъикъатдихъ галаз кьазвайбур туш. Къейд ийин хьи, и тема, чи та­рихдиз талукь маса темаяр хьиз, архив­дин материалрикай гегьеншдиз менфят къачуна, генани дериндай ахтармишунихъ муьгьтеж я.

Бедирхан  Эскендеров, тарихчи