Къенин юкъуз Куьре округдин меркездикай гьар жуьредин фикирар ава.Тарихдиз вил вегьейла сур делилри къалурзавайвал, округдин меркез гьамиша са чкадикай хьанвач. Жув арабист яз, зун вилик девирра араб чIалал теснифнавай, туькIуьрнавай ктабрихъ, чIаларихъ, макъалайрихъ къекъвезва, абур за лезги чIалаз таржума ийизва.

ЧIехи бубайрилай агакьнавай лугьунрай малум жезвайвал, вилик девирра Лезгистанда Куьре (Кура) лугьудай шегьер хьана. Тарихдин бязи чешмейри шагьидвалзавайвал, Хив райондин Цналрин патав виликдай Кура лугьудай хуьр гвай. ЧIехи бубайри тIвар кьунвай Кура шегьер и хуьруьхъ галаз алакъалу хьунни мумкин я.

Тарихчи Вадим Велибегова къейдзавайвал, Курада алай вахтундани ажайиб кьветI амалда. Ана са шумуд кIвал ва кIвалерикай сана ацукьдай чкаярни галаз къванцикай гьазурнавай стол ава. Чи фикирдалди, им виликан хаталу вахтара махсус штаб хьиз хийир къачузвай чка тир.

Гьасан Алкьвадаридин «Асари Дагъистан» ктабда кхьенва: «Курада куьгьне къелейрин гелер ама». Али Акушинскийди араб чIалал кхьенвай «Фаргъ Асари Дагъистан» ктабда ихьтин келимаяр ава (мана): «Ирид лагьай асирда Дагъустандиз атай арабрин кьушунрин регьбер Абу Муслима Пайгъамбардин (с.а.с.) ими Абасан веледрикай сад Кура хуьре, садни Дербент шегьерда халифар яз тайинарна». Вилик девирра шариатдин къанунар кьиле тухун патал халифар (чкадин гьакимар) тайинарзавай ва гьар са халиф анжах меркезда яшамиш жезвай. Али Акушинскийдин ктабдай малум жезвайвал, ирид лагьай асирда Куьре вилаятдин меркез Кура тир.

Алай вахтунда Кура хуьруьн куьгьне сурара халифдин сур ама ва а чка кьетIенди яз гьисабзава.

Гьасан Алкьвадариди «Асари Дагъистан» ктабда икI кхьизва (мана): «Курада халифдин шейэрикай са кIвачин къаб кьетIенвилелди хуьзва». Курада ирид лагьай асирда хьайи халифдин кIвачин къаб хуьзвайдакай XIX асирда Гьасан Алкьвадариди лугьузва. Мадни, арифдарди вичин «Жирабул ал мамнун» ктабда кхьизва: «Фи къаряти Алкьадар мин нагьият Кура мин виляяти Дагъистан». Таржума: «Алкьвадрин хуьре, Куьре пата, Дагъустан вилаятда».

Заз Курадин (Куьре) тIвар кьунвай араб (аджам) кхьинрал кхьенвай чIалар авай чешмеяр жагъана. Абурун таржумаяр за кIелзавайбурун фикирдиз гъизва:

Аллагьди абад авурай

Чахъ авай къази, эфенди.

Эхиратди шад авурай, 

Аллагь чал рази, эфенди.

 

Курада, Табасаранда,

Я гьич дагъда, я аранда,

Хиял жеч хьи садан чанда,

Ражанвал рази, эфенди.

 

Маса чешмеда ихьтин цIарар ава:

Гьахъдин гьисаб гъилевай,

Диван хандин кIвалевай,

Адил диван гъилевай

Курадин султIан, Эфенди.

 

Гъилин хатIарин са кIватIалда икI кхьенва:

И фана дуьньяда жедай кьван крар

Халикь Зул Жалалдин кьадар язва.

Таб туш хьи, таб авуртIа я зун мунафикь,

Чи гьал-агьвал баян авун я тагькьикь.

 

Чи Кура агьалидиз мунасиб лайих

Дилбераз лугьур чи макан язава.

Саилдиз жедач хьи  вун я чир

(…).

 

За ваз лугьун са чIал,

Базардавай чар я, Зуьгьре.

За вугай тIвар ала вал

Ажеб масан тIвар я, Зуьгьре.

 

Сад Аллагьди гана ваз пай,

Кура магьалда жеч ви тай,

Фирдаус женнетда авай

Гьуьруьдиз ухшар я, Зуьгьре.

Зи фикирдалди, чи чIала авай «Куьре» гаф винидихъ гъанвай делилра, чешмейра вичикай ихтилат физвай Кура хуьр себеб яз арадал атанва.

ЧIехи бубайрилай агакьнавай лугьунрай мадни малум жезвайвал, Курадин патав суддин къарар кьилиз акъудзавай, дуван ийизвай махсус майдан гвай. Исятда а чка тайинарун четин месэла я. Генани гьайиф къвезвай кар ам я хьи, Курада авай мискIиндин тарих кхьенвай къванцелай са затIни кIелиз жезмач (гьар са хуьре мискIиндин цла хуьруьн тарихдикай къейдер авунвай къван авайди я – авт.къейд). Гьавадин мишекъат шартIар себеб яз, адал авунвай кхьинар михьиз терг хьанва. Гьа икI, чи тарих чи гъилерай акъатзава. И кар фикирда кьуна, за жуван вилик Лезгистанда авай вири хуьрериз фена (инсанар яшамиш техжезвай хуьреризни), анра авай мискIинрин цлара авай тарихдикай къейдер кхьенвай къванерин шикилар яна, кхьинар лезги чIалаз таржума авуна, кьилдин кIватIал гьазурдай месэла эцигнава.

Ариф Рустамов, Сулейман-Стальский райондин

Ичинрин хуьруьн имам, арабист