Куьре гьич садрани ханлух хьайиди туш. 1791-йисалди Куьре лезгийрин азад жемиятрин мулк тир.

Амма Дагъустандин ­тарихда азад жемиятрин союздин чкадал лезгийрал ханлухдиз талукь дегишвилер кухтунвай тарих илитIзава

(Эхир. Эвел — 30-31-нумрайра)

Макъаладин II пай и ссылкадай кIелиз жеда

Шамхал 1640-йисуз къуватдай аватна. XVII-XVIII асиррин сергьятдал I Сурхай ханди Къазикъумухдин ханлух арадал гъана. Ада цIийи къурулушдиз текдиз регьбервал гун патал вичин тухумда авай вири эркекрин чандиз къаст авуна. Ханлухдин кьиле акъвазун патал вичин­ хайи стхадихъ галаз кьиле фейи бягьсина I Сурхай хан чапла гъилин капашдикай магьрум хьана. Гьавиляй адал “Чулак” (гъил галачирди) лакIаб акьалтнай. Ам андо-цезрин, аваррин, къайтагърин, Къубачидин, Акъушадин, даргийрин, лезгийрин, табасаранрин, агъулрин хуьрерин жемиятрин союзрал гьужумиз эгечIна. “Абурулай мукьвал тир къуншияр муьтIуь­гъариз алакьна. Мисал яз, абуру Варкун-Дургуа (адаз гьакIни Аш­ти-Кунки лугьузвай) жемият муь­тIуьгъарна ва чпиз харж гуз туна. Мадни абуру чпин мулкарик Андала ва Рис-Ора жемиятрин са шумуд хуьр кутуна, Арчи хуьр ва Къа­ра-Самур вацIун дередин са пай кьуна” (А.В. Комаров, “Къазикъумухдин ва Куьредин ханар” // ССКГ. Тифлис, 1869-йис, 2-выпуск, 4-чин).

Сурхай ханди османрин пачагьлугъдин итижриз къуллугъзавай, адахъ гьатта османрин государст­водин патай ганвай махсус дережа ва дуллух (мажиб) авай. “Шемахидин хан” лагьай тIварцIин сагьибни ам гьа и пачагьлугъ себеб яз хьанвай.

1730-йисара Сурхай ханди яракьралди хъсандиз таъминарнавай вичин аскеррин дестени галаз бязи шегьерра, Къубадин хуьрера къачагъвилер ийизвай. Гьужумар ийидайла, ада диндин, милли мукь­вавилер фикирда кьазвачир. Адан макьсад сад тир: чарабурувай къа­къудиз, хсуси эменни артухарун. I Сур­хай хан акьван залум­ кас тир хьи, ада вичи регьбервал гузвай Къазикъумухдин ханлухдин агьалиярни датIана хурук кутазвай, абуруз инадар кьазвай, садазни инсафзавачир. Хабарсуз Куьредин мулкарал вегьей II Сурхай ханни гьа виликан хьтин зулумкар тир.

Ханлухдин девирда Куьредиз хьайи зиянар Надир шагьди гьужумай девирда хьайибурув гекъигиз жеда. Гьакъикъатдани, са шумуд цIуд­ йисуз чкадин агьалияр халисан­ зиллетдик акатна. Куьредин лежберар хандиз акси яз са шумуд сеферда къарагънай, амма ихьтин гьар са дуьшуьш, яд хъчирна хкадарзавай цIай хьиз, гьасятда “туьхуьрзавай”.

XVIII асирдин эхирра — XIX асирдин эвел кьилера майдандиз лезги­ халкьдин машгьур шаир Кьуьчхуьр Саид экъечIна. Ам II Сурхай хандин зулумрин шагьид хьайи кса­рикай сад я. Ханди, Куьредин хьиз, вичин хайи Къазикъумухдин ханлухдин агьалиярни гъарикIар­навай. ВикIегь, хъсан буй-бухах авай жегьил гадаяр вири хандин аскеррин дестейриз кьабулзавай. Абурукай хейлинбур датIана ханлухди тухузвай женгерани гьужумра телеф жезвай. И карди санлай миллетрин кьадар тIимил хьуниз таъсирзавай. Дагъустандин тарихчи В.Г.Гьажиева кхьизвайвал, “яхул халкьдин кьадар 32 агъзурни 500 касдилай 47 агъзурдал кьван тир. Тек са виш йисан девирда и рекъем 15 агъзурдан тIимил хьана. XVIII асирда Къазикъумухдин ханари тухузвай дяведин шартIара чкадин агьалийрин кьадар эсиллагь гзаф жезвачир, гена — къвердавай тIимил жезвай”.

Лезгийрикай рахайтIа, абурукай ви­ридалайни викIегьбур гьеле I Сур­хай хандин девирда, гу­жу­нал­ди­ кьаз, дявейриз тухузвай. Кьвед лагьай ханди сад лагьайдан тежриба давамарнай. Са гафуналди, халкь ихьтин уьмуьрдикай икрагь хьанвай. Гьар са югъ куьтягь тежер зулум тир. Винидихъ тIвар кьур женг­­чи шаир Кьуьчхуьр Саидан эсеррай а девирдин вакъиайрин гьакъи­къи шикилар аквазва. Сурхай ханди хаинвилелди чIехи шаирдиз авур зулумдикай чаз виридаз хабар ава, гьавиляй мад сеферда адакай ихтилат авун герек авач. Амма са кар къейдна кIанда: вилер акъудай Кьуьчхуьр Саид руьгьдин жигьетдай кIусни зайиф хьаначир, акси яз, адан гьар са гаф мадни хци, мадни таъсирлу хьанай.

Куьревийриз чпин кьилел атанвай мусибат гьикI алуддатIа чизвачир. Чкадин лежберри ханди кьазвай­ инадрал эхир эцигун патал а де­вир­да урусрин пачагьдивай куьмек тIа­лабнай. Малум тирвал, садалайни аслу тушиз яшамиш хьайи дагъвийри урусрин пачагьдивай куьмек тIа­лабун чеб агъузарзавай кар яз гьисабзавай, амма абурухъ ма­са чара амачир. Мисал яз, Буркихан хуьруьн агьалийри I Александраз арза рекье тунай ва II Сурхай ханди и хуьре чIехиди яз вичин хтул тайинарнавайдакай, чкадин лежберри кьил хуьзвай мулкар, вири эменни адан ихтиярда тунвайдакай хабар ганай. Ихьтин гьахъсузвилер вири Куьре тирвал кьиле физвай. Хан тахтунай вегьин патал халкь урусрин кьушунрин тереф хуьз гьазур тир.

1811-йисуз II Сурхай хандиз османрин пачагьлугъдин патай цIийи теклиф атана: абуру адавай урусрин пачагьлугъдиз акси сиясат тухун тIалабзавай. Гьалар ахьтин чкадал атана хьи, Сурхай хан, Дагъус­тандин са кьадар маса феодаларни галаз, урусрин кьушунриз акси женгиниз экъечIна. Амма абур и женгина магълуб хьана. Хам хуьн патал Сурхай хан Къазикъумухдиз катна, дербентви Али хан ва II Сурхай хандин хва Нуьгь бег Кьурагьа чуьнуьх хьана. Им 1811-йисан декабрдин варз тир.

Бязи тарихчийри къейдзавайвал, ханари чкадин агьалияр урусрикай хуьзвай. Гьакъикъатда ла­гьай­тIа, абуруз халкьдин кьисметдин пата­хъай са къайгъуни авачир, асул гьисабдай абуру чпин кьил хуьзвай. Гьа икI, урусар себеб яз, Сурхай хандин гьахъсузвилер эхирдиз мукьва хьана. Къазикъумухдин хандин суракьда аваз Куьредиз акъатай урусрин кьушунар чкадин агьалийри чеб азад авурбур хьиз кьабулнай. II Сурхай хан Куьредин мулкарилай чукурун куьревийри халкьдин халис сувар хьиз къейднай.

Тарихчи Комарова кхьизвайвал, 1811-йисуз урусрин кьушунри Куьре­ кьурдалай кьулухъ Сурхай хан Къазикъумухдиз катна. Урусрин регьбер, генерал Паулуччиди да­тIа­на Куьреда кьушунар акъвазар тавун патал куьревияр Къази­къумух­дин ханлухдикай хкуднай. КьетIен шар­тIар вилик эцигуналди, Куьредин регьбер яз, вичин имидиз акси экъечIна, урусрин патал эля­чIай II Сурхай хандин хтул Аслан хан тайинарна.

Амма Сурхай хан арадал атанвай гьаларихъ галаз гьасятда рази хьанач. Урусар Куьредай хъфейдалай кьулухъ адаз вичин гъиляй акъатнавай мулкар элкъвена гьукумдик кухтаз кIан хьана. Амма чкадин агьалияр, сад хьана, вири адаз акси экъечIна. Сурхай хан Куьреда садани вилив хуьзвачир. И ма­къам­да абурун куьмекдиз кьиле генерал-майор Хатунцев авай урусрин кьушунарни атана. Генералдиз чкадин жемятдиз Сурхай хан гьикьван такIан тиртIа, хъсандиз чизвай. Нетижада къазикъумухви хан кьулухъ чIугуниз мажбур хьана.

1812-йисуз пачагьдин гьукумди “Куьредин ханлух” официальнидаказ вичин къаюмвилик кутуна. Урусри тIвар кьунвай ханлухдик Кьурагьрин мулкар, Кушандин, Агъулрин ва РичIадин хуьрерин жемиятрин союзарни кутуна. Регьберарни урусри тайинарзавай.

Ихьтин суал арадал къвезва: урусри тайинарзавайбуруз “Куьредин ханар” лугьуз жедани? Чи фикирдалди, 1811-йисалай Куьреда ханарин дережа амачир. Тарихдин документра гьалтзавай “Куьредин хан” шартIунин тIвар тир. ГьикI ла­гьайтIа, Сурхай хандилай тафаватлу яз, 1811-йисалай инихъ хьайи ханар тамамдиз урусрилай аслу тир. Абур “ханар” ваъ, адетдин регьберар тир. Амма чкадин агьалийриз талукь яз абуруни чеб акьалтIай зулумкарри хьиз тухузвай…

1812-йисан 23-январдиз пачагьдин гьукумди “Куьредин хандихъ” галаз алава шартIар кутIунна. Абурал асаслу яз, Кьурагьа пияда кьушунрикайни вишералди къазакьрикай ибарат пачагьдин гарнизон амукьна. “Куьредин хан” яз тайинарнавай Асланан виликни шартI эцигнавай: ада къуншидал алай азад жемиятар урусрин пачагьлугъдиз муьтIуьгъ хьун патал герек вири серенжемар кьабулун лазим тир.

1820-йисан июндиз генерал-майор Мадатован регьбервилик квай кьушунри Чирагъдин ва Хосрехдин патарив II Сурхай хандин дестеяр кукIварна. Къумух урусрин гъиле гьатна. Сурхай хан лагьайтIа, катна. Гьа икI, 1820-йисалай Къазикъумухдин вири ханлухдин гьукумни Аслан хандал ихтибарна.

1820-йисалай гатIунна, тамам 20 йисан девирда Къазикъумухдин мул­кар Куьредин ханлухдик квай. 1839-йисуз Къазикъумухдин ханлух Ас­лан хандин гьукумдикай хкуд­на. 1846-йисуз Куьредин ханлух Дер­бент­дин губерниядик кутуна. 1838-1839-йисара куьревийри къубавийрихъ галаз санал Къубадин къара­гъун­­ра (восстание) иштиракна. Вучиз ятIани, и ара Куьредин­ тарихдай ми­­­хьиз­ акъуднава. Якъин­ жезвайвал, кьве­ пата яшамиш жезвай лезгияр че­­­тин вахтунда сад хьуни лезги халкь­­дин садвал, къуват къалурзавай.

1842-йисуз имам Шамилан кьушунар Къазикъумухдиз мукьва жезвайла, урусрин администрация­ди Куьредин ханлухда тайинарнавай цIийи регьбер Гьарун бег Шамилан патал элячIна ва гарнизонни яракьар авай къеле имамдин ихтиярда туна. Амма Гьарун бег гъа­латI хьана: Шамилавай Къази­къу­мух хуьз хьанач, ам вичин муьридарни галаз анай хъфена. Полковник Заливкин кьиле авай урусрин кьушунри Гьарун бег дустагъна ва ам Тифлисдиз рекье туна. Куьредин ханлухдин кьиле Гьарун бегдин стха Юсуф бег тайинарна.

Къейд ийин хьи, урусри Куьре­дин­ кьиле тайинарай Къазикъумухдин хандин кIвалин векилар, пачагьдин ад­министрациядин гуьзчивилизни килиг тавуна, куьревийрин гьисабдай чпин мал-мулк артухариз алахъзавай. Санлай къачурла, урусрин адми­нистрацияди Куьредин кьиле 5 хан та­йинарнай: Аслан (1812-1835), Нуцал (1835-1836), Мегьамед-Мирзе (1836-1838), Гьарун (1838-1842; 1847-1848) ва Юсуф (1842-1847; 1848-1864).

Тарихда кьиле фейи вакъиаяр фикирда кьуртIа, куьревияр патал II Сурхай хандилай гуьгъуьниз виридалайни залум хан яз Юсуф бег гьисабиз жеда. Тарихчи Козубскийди шагьидвалзавайвал, 1861-йисуз Кьиблепатан Дагъустандин Дер­бент­да авай военачальникдин канцеляриядиз куьревийрилай арза атана. Абуру Юсуф бегди кьадардилай артух налогар тайинарнавайдакай, ханди чкадин агьалияр чандик ийизвайдакай хабар гузвай. Ар­задал, хандихъай кичIела, тайин тир ксарин тIварар, къулар алачир.

Кавказда пачагьдин патай кье­тIен ихтиярар ганвай векил тир Н.П.Карцева 1862-йисан мартдин вацра Барятинскийдиз Юсуф хандин зулумкарвилерикай кхьенвай чар рекье тунай: “Куьредин ханди вичин регьимсузвилелди, темягькарвилелди ва жуьреба-жуьре маса гьахъсузвилералди халкь вичиз акси акъвазарнава. 1860-йисалай гатIунна, адалай кхьенвай арзаяр Кьиблепатан Дагъустандин начальникдал, князь Меликовал агакьна. Алатай йисан зулухъай чкадин жемятди, яракь гъиле кьуна, чеб хандиз муь-тIуьгъ тежедайди къалурна. Куьревийри 200 кас хкяна, абур ар­зани гваз Шурадиз рекье туна.

Чарче икI кхьенвай: “Пачагь акьван регьимлу я хьи, Шамилаз къуллугъай виликан вичин душманрин гъиле гьукум тунва ва, суьруь хуьзвай хъсан чубанар хьиз, абур халкьдал гуьзчивал тухузвай регьберар яз тайинарнава. Вуч себебар аваз, гьич садрани урусриз акси экъечI тавур чун хъсан чубанрин ериндал халкь тарашзавай пис жанавуррин гъиле тунва?”.

Куьредин лезгийрилай гъейри, Юсуф бегдин зулумрикай агъулрин хуьрерни икрагь хьанвай. Юсуфа, маса бегрихъ галаз гаф-чIал садна­, агъулривай гатун яйлахарни ве­кьер язавай уьруьшар къакъудна. Бердуьк ва Буркихан хуьрерин агьалийри Къазикъумухдин ханаризни чкадин беглериз чпелай алакьдайвал аксивалзавай. Бердуьк хуьруьн агьалийри яйлахар элкъвена вахчун патал гьатта пачагьдин Кавказда авай администрациядин векилриз беглерилай наразивилер къалурзавай чарарни рекье тунай…

Са гафуналди, ихьтин гьалари идара авунин къурулушдай ханлухдин къайда арадай акъудна кIанза­вайди къалурзавай. Куьревиярни Куьреда Къазикъумухдин ханар аму­­кьунилай нарази тир. Абуру азад­ жемиятар арадал хкуник умуд ку­тун­вай. Вирида Дагъустандин об­­­ла­ст­да административный дегишвилер хьун вилив хуьзвай. Ам­ма и дегишвилеривайни гьахъвал тамамдиз арадал хкиз хьанач. Хал­кьа­ривай къакъуднавай чилер ханарини беглери са акьван рикI гвачиз эл­къвена вахкузвай. Генани керчекдиз лагьайтIа, абур ерли вахкузвачир. Зулумкарри чпи халкьдивай къакъуднавай чилерин гьа­къин­дай ихтиярар къанунралди мягькемарзавай.

…1862-йисуз урусрин пачагьлугъдин администрацияди Куьредин ханлух тергна. Адан чкадал 1864-йисуз Куьредин округ арадал гъана. Ам Дагъустандин областдик акатзавай. Гьа икI Къазикъумухдин ханарин гьукумни акьалтI хьана…

Шерибан  Пашаева,

тарихдин илимрин кандидат