(Эвел — 50, 51-нумрайра)
Пайгъамбарди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз), гьар сеферда вичиз цlийи (пай) “вагьй” атайла, ам хуралай чирзавай, ахпа “вагьй” кхьидай ксарикай садав кхьиз тазвай. Ада лугьузвай: “Кхьихь (эцига куьне) и аятар, а флан сурада виче ихьтин, ихьтин аятар авай…”. Пайгъамбарди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) абуруз а сурадин тlвар кьазвай ва агакьнавай аятар гьана кхьин эмирзавай. Гуьгъуьнлай сагьабийриз Багьа Къуръандай агакьнавай нубатдин пай хуралай чирунин тапшуругъ гузвай. Гьа икI, Пайгъамбардин (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) девирда вири Къуръан чарчел кхьенвай.
Пайгъамбардин (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) патав, адав Къуръан кlелиз таз, гьар йисуз садра Жабраил малаик эвичIзавай. Пайгъамбар (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) кечмиш хьайи йисуз Жабраил малаикди адав (ахтармишиз ва гекъигиз) Къуръандин аятар ва сураяр авай тартибдин къайдада аваз кьве сеферда кIелиз туна. Къе мусурманрин вилик квай “Мусгьафда” авайвал. Имни Гьахъ Аллагьдин гафар тестикь хьун я (мана): “Гьакъикъатда, Чал ала ам кIватIун ва кIелун. Ва Чна ам ваз кIелдайла, (вун яб акализ) гуьгъуьна хьухь адан кIелунин. (“Къиямат” сура, 17-18). Ва гьакIни: (Бес) Чна вав кIелиз тада (Къуръан) ва ам ви рикIелай алатдач” (“Виридалайни Вине Тирди” сура, 6-аят).
Багьа (Пак) Къуръан са ктабда кIватIун
Пайгъамбар (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) кечмиш хьайидалай кьулухъ халиф Абубакра, “кагъазар” (чарар) тартибда туна, Къуръан санал кIватIун тапшурмишна. Эгер ам хуралай чидайбур кьейитIа ва я ам кхьенвай кагъазар терг хьайитIа, Къуръандай са шейни квахь тавун патал. И метлеблу кIвалахдин кьиле Сабитан хва Зейд акъвазна. Ада кIватI хъувурди вичи “кагъазра” (чарарал) кхьейбурув ва сагьабийриз хуралай чизвайбурув гекъигна. Сад тирди тайин хьайила, ада абур (кIватI хъувур кагъазар) хуьн патал Абубакран кIвале туна, та ам кечмиш жедалди. Гуьгъуьнлай абур кьвед лагьай халиф Умаран кIвале хвена. Ам кечмиш хьайидалай кьулухъ абур Пайгъамбардин (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) уьмуьрдин юлдаш (Умаран руш) Хафсадин кIвализ акъудна.
Ислам дин гзаф чкайриз чкlайдалай кьулухъ мусурманар Къуръан кхьенвай ктабрихъ муьгьтеж хьана. И чIавуз бязи сагьабийри халиф Усманаз вири мусурманар Къуръандин са ктабдал желб авун меслятна. Мусурман уьммет тек са гьадаз табий жедайвал. Халиф Усмана и кIвалах гьафизрин (Къуръан хуралай чидайбур) са дестедал тапшурмишна. Абурни сагьабийрин арадай савадлубурукай хкяна. Дестедин кьиле Сабитан хва Зейд (Аллагь рази хьурай вичелай) акъвазна. Чпин кIвалахдин бинеда абуру Абубакран (Аллагь рази хьурай вичелай) девирда санал кIватIай Къуръандин каламар авай кагъазар эцигна. Сагьабийри абур вири са “мусгьафда” (ктабда) кIватIна. Гуьгъуьнлай и ктабдин алава са шумуд экземпляр (чешне) гьазурна ва абур мусурманар авай жуьреба-жуьре уьлквейриз рекье туна. Гьа са вахтунда мусурманриз рекье тунвай Къуръан кхьенвай ктабрилай чешне къачуна, адан алава экземлярар гьазурунин тапшуругъни ганвай.
Алай вахтунда дуьньяда авай кьван Къуръан кхьенвай вири ктабрин бинеда (гъилин хатIарин ва я чапдай акъуднавай), халиф Усманан девирда гьазурна, мусурманар авай уьлквейриз ракъурай чешнеяр ава.
Девирар дегиш хьунихъ галаз сад хьиз, инсаниятдин уьмуьрдани гзаф цIийивилер кьиле фенва. Мусурманар чи йикъарани, гьа ихьтин цIийивилерикай менфят къачуз, Къуръандин ктабар чап авунин къайгъуйрик ква. Техникадин жигьетдай кьиле фенвай дегишвилери Къуръандин ктабар хъсан ери аваз, инсандин фикир желбдай къайдада туькIуьрна акъуддай мумкинвал гузва. Лагьана кIанда, винидихъ къейд авурвал, абурун виридан бинеда халиф Усманан девирда гьазурай чешнеяр ава. Исламдин илимда гьатта “Усманан чешне” лугьудай къайдани машгьур я.
“Мусгьаф”-дин (Къуръандин ктабдин) тартиб ва ам паяриз паюн
Пак Къуръандин сифте кьиле — “Ачухзавайди (аль-Фатигьа)”, эхирдани “Инсанар (ан-Нас)” тIварар алай сураяр ава. Ам 114 сурадикай ибарат я. Сурайрин тартиб (Аллагьдин эмирдалди) “тайинарнавайди” я, яни Пайгъамбардилай (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) агакьнавайвал. Къуръанда сурайрин жигьетдай “вагьй” (Пайгъамбардиз (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) аятар ва сураяр атун) атай тартибдал бинеламиш хьанвач. Мисал яз, “вагьй” яз атай сифте сура “(Ивидин) лахта” я. Амма Къуръандин тартибда ам 96-чкадал ала. Сагьабийриз Къуръандин аятрин ва сурайрин тартиб Пайгъамбардин (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) Къуръан кIелунай чир жезвай.
Къенин юкъуз “Мусгьаф” (Къуръандин ктаб) къанни цIуд паюниз (жуздиз) пайнава. Гьар са пай (жуз) — кьве гьизбдиз (1/2 пай), гьар са гьизб лагьайтIа, кьуд рубгдиз (1/4 пай) пайнава. И паюнар мусурманриз, Къуръан кIелдайла, регьят хьун патал алимрин къарарралди авунва.
(КьатI ама)
Ямин Мегьамедов, диндин рекьяй алим
