ЧIехи алим Мугьаммад ибн аль-Гьасан аль-Гьажавий Ас-Сагьа́либийди вичин «Гьукму таржаматиль-Къуръаниль-Карим» («Пак Къуръан таржума авунинин гьакъиндай къарар») ктабда къейднава (мана): «Бязибуру гуя Исламди вири инсанриз араб чIал чирун, чпин чIалар яргъаз авун важиблу ва абуруз пак Къуръан таржума авун къадагъа авунва лугьуз тестикьарзава. Им, гьелбетда, еке гъалатI я ва адан гьакъиндай дуьз жаваб зи ктабди гузва: «Къуръан таржума ийидай ихтияр ава».
Дугъриданни, ада а ктабда динди Исламдиз гьахьай уьмметар вири араб чIалалди рахуниз мажбур тийизвайди субутнава. И кардиз делил ам я хьи, са шумуд асиррин вилик Ислам дин кьабулай халкьар, араб чIалал элячI тавуна, чи йикъарани чпин хайи чIаларалди рахазва. Динди асулдай Къуръан таржума авун къадагъа авунвач. Ихьтин къадагъа эсиллагь авач — я Къуръанда, я гьадисра, я «ижмагьда» (алимрин рейсадвиле), я «къиясда» (гекъигунра).
Мугьаммад ибн аль-Гьасан аль-Гьажавий Ас-Сагьа́либийди гьакIни къейднава: «Дугъриданни, ам таржума авун тармарзу (кIани ва герек) крарикай я ва чна икI лугьун дуьз я: «Гьакъикъатда ам «фарзу-кифаягь» (мусурманрин коллективдин мажбурнамавал (коллективная обязанность)) крарикай я, чи уьмметдиз вич тамамарун важиблу тир ва а кар са пай мусурманри кьилиз акъудайтIа, амайбурун хивяй а кар акъатзава. Эгер ам садани тавуртIа, вири гунагьда жезва». И кардиз талукь делил ихьтинди я: «Дугъриданни, ам таблигъ авун я, яни Аллагьдин расулдин (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) патай агакьарун — ада вичи гьадисда къейднавайвал (мана): «Къуй инал шагьидвалзавайда гъаиб (яни инал алачир) касдив агакьаррай!». Мад са гьадисда лагьана (мана): «Агакьара куьне завай са аят кьванни». Аллагь-Таалади эмирна важиблу авунва (5-сура, 67-аят, мана): «Эй, расул! Агакьара (вуна инсанрив) ваз ви Раббидин патай (авудна) ракъурнавайди («вагьй»)! Эгер вуна а кар тавуртIа (са пай агакьарна маса пай чуьнуьхарайтIа), (вуна) Ада ракъурайди (Адан «Кагъаз», Дин) агакьарнач (ам — вуна эмир агакьар тавун я)», — яни ам арабрив абурун хайи чIалал агакьарун я. Къуръанда лагьанва (14-сура,4-аят, мана): «Ва гьар са расул Чна вичин халкьдин чIалал рахазвайди яз ракъурнай, ада абуруз (Аллагьдин шариатдин) баян гун патал…».
Арабриз Пайгъамбардин (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) ериндал а кар кьилиз акъудун ва Къуръан амай халкьаривни агакьарун важиблу я. Гьавиляй ада гьадисда лагьанва (мана): «Агакьара куьне зи патай са аят кьванни». Къуръан маса (вири) халкьарив, абурун хайи чIалариз таржума тавунмаз, агакьарун мумкин кар туш» («Тарих гьаракат таржамати Къуръанил-Карим мин къибали аль мусташрикъина ва давафигIугьа ва хатIаругьа»).
Маса чIехи алим Агьмад Закий Гьаммада (Каирда Аль-Азгьар университетдин устаз, профессор) вичин ктабда къейднава: «Къуръан Аллагь-Таалади вири инсаниятдиз ракъурнавай Ктаб я… Къуръандин бязи аятар гьеле Аллагьдин расулдин уьмуьрда таржума авунвай. Асгьабри, азиятрикай яргъаз хьунин макьсаддалди къурайшрин патай Гьабашадиз (Эфиопиядиз) гьижра авурла, абур авай чкадиз Амр ибн аль-Гьа́с атанай (къурайшрин патай). Адан къаст абур (асгьабар) ан-Нажа́шийдивай — Гьабашадин пачагьдивай вахчуна, элкъвена хутахун тир. А чIавуз Жагьфар ибн Абу ТIалиба Ан-Нажашийдиз «Марьям» сурадин сифте кьиляй 40 аят кIелна. Ан-Нажа́шийди вичиз араб чIал чин тийизвайвиляй, а аятар таржума авун тIалабна ва а кар, гьакъикъатдани, кьилиз акъатнай…».
Агьмад Закий Гьаммада гьакIни алава хъувунва: «Дугъриданни, Пайгъамбарди (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) маса уьлквейрин пачагьриз ва гьакимриз ракъурай кагъазар таржума авунай…
Амма мусурманар Къуръан таржума ийиз лап геж — XX асирдин сифте кьилера (1905-йисуз) гатIунна. Таржума авунин асул макьсадни «мусташрикърин» (востоковедрин) туьгьметриз, абуру Къуръандик кутунвай рехнейриз жаваб гун тир. Яни, мусурманрин къаст араб чIалал рахан тийизвай маса халкьариз Къуръандин аятрин баянар гун тушир…».
Инал винидихъ тIвар кьур алимди ихьтин эвер гузва: мусурманриз гьар са инсандиз ва гьар са чIалал Къуръандин манаяр ачухарун важиблу я! Къуръан таржума ийидай ихтияр ава лугьузвай чIехи пай алимри къейдзава хьи, Къуръан таржума авун неинки ихтияр авай кар я, ам гьатта чарасуз ва лазим кар я — Къуръандин рехъ (руьгь) ва макьсадар, мумкин тирвал, чпиз араб чIал чин тийизвай халкьарив агакьарун патал.
Агьмад Закий Гьаммада мадни кхьизвайвал, имам Аль-Бухарийди вичин «Сагьигь» ктабда Къуръан таржума авун дуьз кар тирди къалурзавай гафар гъанва — «къияс» авун (гекъигун) яз — Аллагьди ракъурнавай маса Ктабар таржума авун дуьз кар тирди тестикьарунихъ галаз. Имам Ибн Гьажара вичин «Фатгьуль-Ба́рий» ктабдин «Таврат ва Аллагьдин маса Ктабар тафсир (баян) авун ихтияр авай кар я — араб ва маса чIалалди» разделда «Сагьигь Бухарий» ктабдиз баян яз къейднавай «Къуръан таржума авун ихтияр авай кар я» гафарни гьа и фикирдал бинеламишнава. И карни ада Аллагьдин гафариз (аятдиз) килигна авунва (3-сура, 93-аят, мана): «…Лагь (эй, Пайгъамбар «ягьудриз»): «Гъваш (куьне) Таврат ва кIела ам, эгер куьн гьахъбур ятIа!».
Агьмад Закий Гьаммада хабар гузвайвал, имам Бухарийди вичин ктабда мад ихьтин гафарни гъанва:
«Ибн Аббас асгьабди (Аллагь рази хьурай вичелай) лагьана: «Заз Абу Суфьян ибн Гьарб асгьабди (Аллагь рази хьурай вичелай) хабар гайивал, Гьиракълди (Римдин императорди) вичин таржумачийриз эвер гана. Гуьгъуьнлай ада Пайгъамбардин (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) Кагъаз гъун тапшурмишна. А Кагъазда авай: «Бисмиллягьи ррагьмани ррагьим. Им Мугьаммадан — Аллагьдин расулдин ва Адан бендедин патай Гьиракълдиз я — Римдин чIехидаз. Салам хьуй Дуьз рекьиз табий хьанвайбуруз! Адалай гуьгъуьниз. …Дугъриданни, за ваз Исламдин эвер гуналди эвер гузва: «Ислам кьабула (Аллагьдиз муьтIуьгъ хьухь) — вун саламатвиле жеда ва ваз ви суваб кьве сеферда къведа! Эгер вун патахъ элкъвейтIа, дугъриданни, вал вири «арисийвийрин» (яни «насарайрин» — хашпарайрин са мезгьебдин терефдаррин) гунагьар жеда. Къуръанда лагьанва (3-сура, 64-аят, мана): «Лагь (вуна эй, Пайгъамбар): «Эй, Ктаб — эгьлияр! Ша чун чини куь арада сад тир (адалатлу) келимадал къвен — «чна Аллагьдилай гъейри (мад садазни) ибадат ийидач, ва чна Адаз са затIни шерик яз кьадач, ва чна чи (чакай) садбуру муькуьбур агъаяр яз кьадач Аллагьдилай гъейри» лагьай. Ва эгер абур кьулухъ элкъвейтIа (а кардикай), куьне лагь (абуруз): «Шагьидвал ая (куьне) — чун мусурманар (Аллагьдиз муьтIуьгъ хьанвайбур) тирди».
ЧIехи алимди генани лугьузвайвал, имам Бухарийди гьакIни Абу Гьурайра асгьабдин (Аллагь рази хьурай вичелай) гафар гъанва: «Ктаб-эгьлийри Таврат «ибра́ния» чIалал кIелзавай. Гуьгъуьнлай араб чIалалди Исламдин эгьлийриз адан тафсир (баян) гузвай. Пайгъамбарди (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) лагьана (мана): «Куьн инанмиш жемир Ктаб-эгьлийрихъ ва абур таб язни кьамир, ва (кIела аят: 2-сура, 136-аят, мана): «Лагь (куьне): «Чна иман гъанва (Сад тир) Аллагьдихъ, ва чаз (авудна) ракъурнавайдахъ (Къуръандихъ), ва (авудна) ракъурнавай шейэрихъ Ибрагьимаз, Исмаилаз, Исѓьакьаз, Йакъубаз ва Сихилриз (Йакъубан веледрикай хьайи цIикьвед сихилрин пайгъамбарриз), ва ракъурнавай шейинихъ Мусадиз (Тавратдихъ) ва Исадиз (Инжилдихъ), ва ракъурнавай шейэрихъ пайгъамбарриз чпин Раббидин патай (вири Ктабрихъ), чна абурукай (пайгъамбаррикай) садан ва муькуьдан арада фаркь твазвач (садахъ иман гъиз муькуьдахъ кафирвализ), ва са Гьадаз чун мусурманвалзавайбур (итIаатлувалзавайбур) я».
Ахпа ада Ибн Умар асгьабдилай (Аллагь рази хьурай чпелай) атанвай маса гьадисни гъана.
Агьмад Закий Гьаммада къейдзавайвал, имам Ибн Гьажара и гьадисрин гьакъиндай баянар гуз, икI лагьана: «Арадал атанвай кар ам я хьи, «ибрия» чIалал тир шей араб чIалалди ва гьакI аксибани ихтияр ава лугьузва (яни таржума ийидай ихтияр — ред.). Са суал ава: а чIалан гъавурда гьат тийизвайдаз ва я ахьтинди туширдаз а ихтияр хьун талукь яни кьетIендиз? Сад лагьай гаф (яни чIалан гъавурда гьат тийизвайдаз таржума авун — ред.) — ам чIехи пай алимрин гаф я! Аллагьди Къуръанда лагьанва (3-сура, 93-аят, 93, мана): «…Лагь: «Гъваш (куьне) Таврат ва кIела ам, эгер куьн гьахъбур ятIа!» И аятдай делил яз къачуз жезва: дугъриданни, Таврат «ибрия» чIалал тир ва Аллагь-Таалади чпиз «ибрия» чIал чин тийизвай арабриз ам кIелун эмирна. Изин (ихтияр) гунин кар — ам араб чIалалди адакай лугьун я! Винидихъ къалурнавай аятрай ва гьадисрай аквазвайвал, Пайгъамбарди (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) Къуръандин аятар а чIалариз таржума авун тестикьарна. (Аллагьдин расулдин (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) уьмуьрда аятар адан икьрардалди таржума авунва: румвийрин ва гьабашийрин чIалариз) («Фатгьул-Барий», 17-жуз. 299, 300-чинар).
Ибн аль-ХатIиб лугьудай чIехи алимди къейдзавайвал, Ибн Гьажар алимди Къуръан таржума ийидай ихтияр авайди идалай гъейри, маса чкайрални (ктабрани) раиж ийизва. Кьилди къачуртIа, Ибн аль-ХатIиба лугьузва: «Дугъриданни, имам Ибн Гьажара (ам гьадисрин илимда чIехи имамрикай сад я) таржума авун, икI лугьуз, важиблу тирди тестикьарнава: «Дугъриданни, «вагьй» (откровение) адан кIелзавай жуьрени ва кIел тийизвай жуьрени — араб чIалал атанва, амма а карди Пайгъамбар (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) вири инсаниятдиз, арабризни, аджамризни (араб туширбурузни — ред.), ракъурнавайди элкъуьрзавач (манийвалзавач — ред.), вучиз лагьайтIа адаз «вагьй» атанвай чIал араб чIал я. Пайгъамбарди (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) ам арабрив агакьарзава ва абуру (яни арабри) ам араб туширбуруз гьабурун чIаларалди таржума ийизва» («Аль-Фуркъан», 222-чин).
ЧIехи алим Мугьаммад Салигь Самка лугьузва: «Имам аш-ШаатIибийди вичин «аль-Мува́факъа́т» ктабда Къуръан таржума авун ихтияр авайди «къияс» (ухшар) авунилай делил яз къачунва. Яни чпиз Къуръандин дерин манаяр кьатIудай чирвилер авачир вири жемятдиз Къуръандин тафсир (баян) авунин гьакъиндай чи уьмметдиз хьанвай рейсадвал («ижмагь»). (Маса гафаралди лагьайтIа, Къуръандин манаяр кьатIудай дерин чирвилер авачир жемятдиз ам тафсир (толкование) ийидай ихтияр хьунин делил, ада Къуръан араб чIал чин тийизвай ксариз таржума авуниз ухшар кар яз кьазва. Алимди и къайдада гекъигзава: Къуръандин аятриз тафсир ийидай ихтияр алимри рейсадвилелди гузватIа, таржумани гьа тафсирдин са жуьре я. Эгер Къуръандиз тафсир гузватIа, Ам таржума ийизни жезва — ред.).
Дугъриданни, таржума авун — арабар туширбуруз тафсир авун ва баян гана ачухун я. Абур Къуръандин, адан къайдайрин, къанунрин гъавурда акьадайвал ва абуру адан манайрални макьсадрал фикир-фагьумдайвал».
ЧIехи алим Мугьаммад ибн аль-Гьасан аль-Гьажавий Ас-Сагьа́либийди лугьузва: «Къейд авун лазим я, таржума ийидай ихтияр авач лугьузвай чIехи пай ксарин фикир чIурукIа гъавурда акьунал асаслу жезва. Яни абуру таржума Къуръан яз гьисабзава. Гзафбурувай а фикирдикай, а гьиссдикай хкечIиз жезвач. Дугъриданни, таржума Къуръан яз гьисабун ачух ва ашкара гъалатI кар я… Таржума, гьикьван ам дуьзди ва хъсанди, гьикьван адан дережа кьакьанди хьайитIани, ам пак Къуръандин дережадив агакьдач! Бязи алимри и гъалатI арадай акъудун патал таржумайриз тайин тир тIварар ганва: «Къуръандин манайрин таржума», «Къуръандин гъавурда тун»…
Чна, дуьа ийиз, Аллагьдивай Ада чун дуьздиз чи диндин гъавурда тун, чи чирвилер артухарун ва абуралди амал ийиз куьмек гун тIалабзава.
Ямин Мегьамедов, диндин алим
