— Къушарин алемда виридалайни ягьсуз, вафасуз, чпи чеб хуьнилай гъейри, маса са карни чин тийидайбур заз кукупIар хьиз я, — суьгьбетдик экечIна нубатдин сеферда зи дуст Къулибег. – Чпикай абуру анжах гатфариз хабар гуда. Къацу тарарин кукIушрай сада-садаз саламар ракъурдай хьиз жеда.
— Яда, кукупIри инсанриз хъсан хабарар, муштулухар гузвайди я лугьуда.
— Амма садрани а муштулухар дуьз акъатдач. Табзавайди я муртадри. «КукупI — са хупI» — лугьуз, гьарайда. Гуя а хупI, туьтуьнилай къенез тефиз, ахвахьзава. Тух жезвач къанихар…
— Аллагьди абур гьакI туьретмишнава. Ваз хъел вучиз къвезва, Къулибег?
— Хъел гьикI къведач? А къанихар масабурун гьисабдай яшамиш жезва. Абурухъ чпин мукар садрани хьайиди туш. Чарабурун мукара какаяр хаз, шарагар жез, гьа мукарин иесийри чпин шарагар патал гъизвай суьрсет нез, чIехи жезва ягьсузар. КукупIдин са шарагди маса къушарин вад шарагди кьванди неда, яни, мукан иесияр терг хьана, кукупIрин шарагар амукьда. Факъир нуькIериз, къушариз чирни жедач чпи чарадан тарашчи хуьзвайди. Са бубат лувар мягькем хьайивалди, катзава кукупI, гьа вичиз ухшарбур, яни «кукупI — са хупI» лугьузвайбур жагъуриз. Хвейибур галай падни абуруз ахквадач.
Им мах туш, Беребег. Имидин ктабрани кукупIрин хесетар, яшайишдин къайдаяр ихьтинбур тирди къалурнава.
Заз хъел къвезвайди къушарикай туш. КукупIри хьиз, чпихъ я кIвал, я хизан, я аял-куял, я гъвечIи-чIехи, я жуванди, я патанди авачиз, гьакI вафасузвилелди, келлегуьзвилелди кьил хуьз алахъзавай инсанар гьалтайла, рикIиз регьят жедани?..
— Агь, Къулибег, вуна зи чандин гьа тIазвай чкадик хуькуьрна хьи. Вуна лугьузвай хьтин шеврияр зални гьалтна. Хизанда сад шевриди гьатун затIни туш. Тухумдал «КукупIар» лакIаб хьуни вуч лугьузва? И тухумдин ирид несилда ата-бубайрилай инихъ итимарни, папарни (гъуьлуьз тухвай рушар), чпин аялар таз, ина-ана кьил хуьзвайбур яз, машгьур я. Давам жезва тухумдин ирс. Я тум хкатзавач залумрин. Я, масабур хьиз, инсанрин жергеда гьахьзавач. КукупIар я, кьакьан тарарай масабурун мукар вилив хуьзвай. Тахсирар, чпелай гъейри, амай вирибурук кутада. Чпелай хьайибур, чпи хайибур чарабуруз хуьн ибуруз адет я.
— Гила вун зи гъавурда акьуна, дуст. Инсанрин вафасузвал еке бедбахтвал я, Деребег. Инсанар – кукупIар пара жезва. Къаргъадилай картар жедач лугьуда. КукупIарни гьакI я. КукупIри хьтин уьмуьр тухузвай инсанри вуч тазва?
— Къулибег стха, чи обществода демографиядин гьалар, яни агьалийрин кьадар артухарун, хизанар мягькемарун патал серенжемар тIимил кьабулзавани? «Дидедин капитал» лугьудайда са гьихьтин ятIани дегишвал арадал гъайиди хьиз я. Амма…
— Амма инсанар кукупIриз элкъуьрзавай крарни тIимил туш. Чи уьлкведа цIийи «демократрин перестройка» кьиле фейидалай инихъ, политологри лугьузвайвал, 1991-йисарилай, чи обществода шевривал, гъейратсузвал, бедендалди алверун, маса чиркин крар пара хьана. Намусдин къадакьар бушарна. И мукьвара «Бесогон ТВ» программадай къейд авурвал, 1991-йисарилай инихъ алатнавай девирда чина дидейри 50 миллиондив агакьна аялар чIурна! Иллаки — Б.Ельцинан девирда. Гила чи са хейлин депутатри, политологри аялар чIурунин вилик пад кьун патал абортар авунал къадагъа эцигдай закон кьабулун тIалабзава. Федерациядин Советда разивал ганач. Чи телеканалрай парабуру къадагъайри «чинебан абортрин бизнес» вилик кутун, идани демографиядин мадни чIуру гьалар, азарар, кьиникьар арадал гъун мумкин тирди къейдна.
Инсанрикай «кукупIар» ийизвай маса аламатар ава, Деребег, чидачтIа ваз.
— Лагьайла чир жеда, Къулибег.
— Чи пара папаризни итимриз Европадин «азад» хизанрикай хабар хьанва. Чпи лугьузвайвал, «яргъалди уьмуьрдикай кеф» хкудун патал «жегьилвал» хвена кIанда. Аялар хун, хуьн гьакьван герек яни лугьузва а муртадри. Ингье ваз цIийи «кукупIар».
— Девлет пара хьуни акьул тIимилардани?
— Акьулдилай шевривал гужлу жезва. Европадин «къайдаяр» кьабулзава «акьуллуйри». Абуру, европавийри, гьатта са жинсинин мехъерар авун машгьурзава. Аялар маса къачузва инай-анай. Амма ахьтинбурукай гьихьтин несилар жедатIа, лугьузвач.
Им дуьньядин майданда «кукупIар» пара хьанва лагьай чIал я, Деребег. Ана, Европада, Америкада чпиз вуч кIандатIани авурай. Амма чибуру «кукупIвилиз» кьил ягъун пара хаталу я, Деребег. Хизанда, гьич тахьайтIа, агъа кIан 4-5 аял хьун лазим тир. Чина, 1-2 аял хьайилани, хуьз жезвач лугьуз, гьарайзава. Хизан кутуна, ам хуьдай шартIар арадал гъиз кIанзамач, дуст. Пул авачирбурулай агьваллубурун «кукупIвал» пара я. Чна винидихъни лагьанай.
— Я Къулибег, чина «кукупIар» артухарзавай кьилин себебрикай сад чи жегьилар кIвалахдай чкайралди таъминар тавун хьиз я заз. Чи «работодателар» лугьудайбур, яни бизнесчияр–карчияр акI вердишарнава хьи, зегьмет чIугвазвайдан къайгъуда ерли жезвач. Инсан начагъ хьунни, чукурзава куьчейриз. Са жуьрединни жавабдарвал а залум нефсетIрин хиве твазвач. Аял галай, я туш аял жезвай дишегьлияр кIвалахал ерлини кьабулдач. И факъирри, чебни хвена, аялрикай фикирдани? ЧкIизва гзаф хизанар. Гьеле аялар тахьанмаз. Ихьтин гьалдай экъечIдай рекьер авач лугьузвани?..
— Чина «кукупIар» артухарзавай маса себебарни ава. Махсус серенжем кьиле тухунихъ галаз алакъалу яз, уьлкведа гьалар са бубат четин хьунни, гьихьтин «гъетер», чпиз девлетар гьалал авур олигархар, чиновникар къулай чкайриз гьикI катна! Абурун рикIел аялар хуьн, хизанар мягькемарун алани? Гьина къулай ятIа, гьана муг жезва.
Гила а «кукупIар», чеб катай чкайра къулайсузвал гьиссна, мад чиниз хквез гьазур хьанва. Хквезва чи мукариз, чун тарашиз… Хаинрихъ ина мал-мулк, девлетар амайди я лугьуда.
— Госдумади махсус закон кьабулзавалда эхир а «кукупIрин» патахъай?
— Мумкин я, Деребег, мумкин я.
— Амма…
Мерд Али Жалилов,
РФ-дин ва РД-дин культурадин лайихлу къуллугъчи
