Чир хьун хъсан я

Секинсуз, зериф (хрупкий), къулайсуз дуьньяда яшамиш жезва чун. Гагь инсафсуз, гагь ивияр экъичдай къати дявеяр, гагь империяр, уьлквеяр чукIун, гагь грипп, ваба, садакай масадак акатдай, фад чкIидай чIуру тIегъуьнар. Гила абурун кьилел мад са таквадай, гзаф хаталу, инсафсуз душман — коронавирусни!

И тIегъуьн вири дуьньяда гьатуни за инсанар, иллаки уьлквейрин кьиле авай ксар, чпелай кар аслу тир чIехи политикар, деятелар са кьадар ислягь, регьимлу ийида, таптагъарда, абуру санал кIвалахда, инсаниятдиз, чи виридан кIвализ — Чилин шардиз авай, жедай хаталувилер саналди алудиз алахъда лагьана фикирнавай. Ваъ, вучтинди я! Гьатта, санкцияр лугьудайбур акъвазарна, сада-садаз куьмекдин гъил яргъи ийидай хьтин гьерекатар кьванни авунач. США-ди дуьньядин агъа чеб я лугьузва, аслу тушир сиясат тухузвай уьлквейриз басрух гун, Китайдик, Россиядик ва маса уьлквейрик квачир тахсирар кутун, куьрелди, чIуру, угъри политика тухун давамарзава.

Коронавирусди вуж вуж ятIа, къалурна. Гзаф инсанри патав гвайдаз алакьдай куьмек гуз, бязибур лагьайтIа, ихьтин акьалтIай чIуру шар­тIарани девлетлу жез алахъна, алахъзава. Месела, сенжефилдин (имбирь) къиметар садлагьана цавариз акъудун, Москвада ва масанрани тапан пропускар пулдихъ маса гудай зилияр пайда хьун ва икI мад.

Гьар гьикI ятIани, чун чи сагъламвилин, тIегъуьнрикай хуьз алахъунин къайгъуда датIана хьана кIанзава, гьикI хьи, и дуьньядал сагъламвилелай еке девлет авач. Сагъвал тахьайла, къизилдин тавханайрикайни са дадни жедач. Гьавиляй дуьньядал инсан пайда хьайи чIавалай чирвилерин къадим хилерикай, терефрикай сад асиррин камал, медицина, векьер-кьаларалди, жуьреба-жуьре маса такьатралди сагъарунин сирер кIватIун, ишлемишун яз хьун дуьшуьшдин кар туш. За и цIарар кхьинин себеб ам я хьи, дуьньяда хаталу вирус гьатна, адаз аксивалдай такьатрикай рахадайла, телевизордай акурвал, гагь сакIа, гагь масакIа  лугьуз хьана. Месела, садбуру сенжефилдин тарифарна, и ван хьайила, базарра адан къиметарни са шумуд агъзурриз акъудна. Гуьгъуьналлаз масадбуру адакай са хийирни авайди туш лагьана.

Нетижада фикирлу хьайи за асиррин камалдихъ элкъуьн, яни гьакъикъат чирун кьетIна, гзаф ктабар, журналар, энциклопедияр  тупIалай авуна. Абура къейднавайвал, тIебиат, элкъуьрна кьунвай дуьнья, алем чируналди, инсандиз вич, вичин беден, адаз герек-эксуькни чир жезвай. Гьа икI, чун сифтени-сифте сенжефилдал гегьеншдиз хьиз акъвазда.

Сенжефил (латиндалди Ztngtbez) санскритдай таржума авурла, “крчал алай дувул”. Адахъ дуьз акъвазна­вай, са метрдин кьван кьакьанвал авай тан, хъипи ва я шуьтруь цуьквер жеда. Ам чими, ламу шартIар авай чкайра 1500 метрдин кьакьанда экъечIда. Сенжефилдин ватан РагъакIидай патан Индия ва Кьиблединни РагъэкъечIдай патан  Азия я. Виридалайни гзаф сенжефил Индияда, Фиджида, Индонезияда, Китайда, Австралияда, Ямайкада гьасилзавалда. Индияда ам 50 уьлкведиз агакьарзава. Гзафни-гзаф сенжефил Англияди, США-ди ва Арабрин уьлквейри маса къачузва. Гила ингье чи уьлкведин базаррани тIимил авач.

Къейдзавайвал, сенжефил медицинада жуьреба-жуьре уьзуьрар сагъарун, абуруз аксивалдай такьат (иммунитет) арадал атун, кулинарияда иштягь ачухун, хуьрекар туьнт, дадлу авун патал ишлемишдай гзаф хийирлу набататрикай сад я. Ам алай вахтунда, винидихъ къейднавайбурулай гъейри, Кьиблепатан Африкада ва маса тропикрани гьасилзава.

Сенжефил дармандин ерияр лап дегь заманайрилай инихъ машгьур я. Гьеле 2500 йис идалай вилик­ къадим девирдин Китайда мекьи хьайила жедай начагъвилер алудун патал сенжефилдин чай гьа­зур­завай. Адан мад са хийирлу ери: Америкадин индейвийри экъуьчун къвезвайдаз сенжефилдин гьалима гудай.

Адакай авай хийирдикай къадим девирдин Японияда, Индияда, гьакI Азиядин маса уьлквейрани хъсандиз малум тир. Юкьван асирра сифте яз Европадиз гъана. Идалай кьулухъ “аламатдин жуьреда таъсирдай“ дувул, дувулдин майва юкьван асиррин Европада  гзаф къурхулу баладин, мусибатдин — тIегъуьндин (чума) аксина ишлемишиз башламишна.

Крчар алай и дувулдик хийирлу гзаф витаминар, минералар ва аминокислотаяр — С, В1, В2, бедендин вири  паяри къайдадик кваз кIвалахун патал герек тир эфирный чIем, минеральный натрий, калий, цинк, гьакIни алюминий, аспарагин, кальций, хром, каприловая кислота, ракь, германий, марганец, магний, никотиндин кислота, фосфор, кремний ва гзаф маса шейэрни ква.

Дад гъидай шей яз, сенжефил саки вири хуьрекрик ва чайдикни кутаз жеда. Гьам таза, гьам кьурурна регъвенвай сенжефилни маса гузва. Тазадахъ – хъсан ни, кьурурнавайди туьнт жеда. Ишлемишдалди вилик таза сенжефил михьда, яни чкал алудда ва теркадай яда.

Регъвенвай сенжефил хуьрекрик анжах дад хъсанарун патал кутада. И мураддалди ам Индияда саки вири хуьрекрик, гьакIни Азиядин маса уьлквейра чай гьазурун патал ишлемишзава. Кьурурна регъвенвай сенжефилди тазади тамамвилелди эвездач. ГьикI хьи, адахъ маса дад жеда. Китайвийри ам рикI алаз хуьрекрик кутадай шей я — хийирлуни я, иштягьни ачухарзава. Абуру икI лугьуда: “Сенжефил галачир са югъни хьана кIандач; хъуь­тIуьз — турп, гатуз сенжефил неъ — ваз са духтурни герек авач“. Ада хуьрек иливаруниз куьмекзава ва хуш, тIимил туьнт (острый) хьтин дад гъизва. Хуьрек тIуьрда­лай кьулухъ са куьлуь кIус сенжефил жакьвайтIа, ада хуш ни арадал гъида.

Сенжефил — дарман

Гзаф асиррин тежрибади къалурнавайвал, крчар алай дувул гзаф азаррин дарман я. Маса къачу­дайла, таза, кIеви, цIалцIамбур хкяда. Сенжефил гьекь акъудун, уьгьуьяр явашарун патал ишле­мишда, ада зайифвал, кьил эл­къуьн­, къайи гьекь акъатун квадарда, мефтIедив иви агакьарун, иммунитет, рикIел аламукьун (память) хъсанарда, дамарар мягькемарда, туьтуьнин хатунин цIума­руф­­дин кIва­лах къайдадик кутада, чIулав лекь (печень) сагъарда. Мюн­хендин “Бунте“ журналда икI кхьенвалдай: “Сенжефилди иви кьери авуникди мефтIе­див кислород агакьарун хъсан жеда. Гьавиляй ам акьулдихъ (интеллектдихъ) галаз алакъалу кIва­лахдал машгъул инсанриз, журналистриз, искусстводин деятелриз иллаки хийирлу я. Месела, яратмишунриз талукь совещанийрин вилик чайдин тIуру­на авай сенжефилдин кьудай са пай ишлемишун меслят къалурзава!“.

Кьил тIазвайла, галукьна, алукь­на, тIарвал, са чка вили хьанвайла, юкь тIазвайла, регъвенвай сенжефилдал кудай цин са шумуд стIал вегьена, гьам ишлемишда (компресс, сагъламардай  ваннаяр). Сенжефил бедендин вири клеткайриз, гьакI къен физвайла, кIва­лахна галатнавайла, нервияр къайдадикай хкатнавайла, четин йикъалай кьулухъ къуватар чкадал хкун патални хъсан я. Ада холестерин тIимиларзава. Фалужди янавайла (паралич), саралух квайла, шарар алайла куьмекзава, кьуьзуь хьунин вилик пад кьазва. Мекьивилин уьзуьрар сенжефилдин чай лимондихъни виртIедихъ галаз хъуни алудда. Ам хамунин вири азарар, гьа жергедай яз агъур­гъан (аллергия), бронхийрин астма сагъардай лап хъсан дарман я.

Беден амукьайрикай (шлак) михьдай хъвадай затI икI гьазурда: 10-20 г. таза сенжефил ва я чайдин са тIуруна авай регъвенвайди са истиканда авай ругур циз вегьена, цIуд декьикьада тада, ахпа чайдин са тIуруна авай вирт ва лимондин миже вегьеда. Истикандин са кьатIа авайди экуьнахъ хуьрек недалди зур сят амаз хъвада. Амайди нисинилай кьулухъ тIимил-тIимил, ара гуз, хъван хъийида. Им анжах са йикъан кIвалах туш, яргъалди хъвайитIани жезва.

РикIел хуьх. Руфуна хер (язва), колит, дивертикулез авайбуру, кIвачел заланзавай, аялдиз хур гузвай дишегьлийри сенжефил ишлемишна виже къвезвач.

ЧIулав лекь михьун патал (иллаки ичкидин есирда  гьатнавайбурун) са истикан ргар циз 10-20 г. таза сенжефил вегьена, хьайи гьалима гьар пакамахъ хуьрек недалди 10-15 декьикьа амаз хъвада. Сифте 10 стIал, ахпа гьар юкъуз кьве-кьве стIал алава хъийида. ИкI — 15 юкъуз­. Ахпа гьакьван вахтунда кьулу — кьулухъ хкведа. Кьве гьафтеда ял яна, и жуьреда сагъарун мад тикрарда. Эгер инсанди мад ичкидиз майил хъийиз хьайитIа, гьар юкъуз сенжефилдин гъвечIи-гъвечIи кIусар фи­тIинун меслят къалурзава. Ахьтинбуруз, гьелбетда, пешекаррин психологический куьмекни, беден ахтармишун ва уьмуьрдин къайда дегишарунни герек къведа. Ичкибазар патал ихьтин рецептни ава: чайдин кьве тIуруна авай регъвенвай сенжефил, лимондин куьлуьз куьткуьннавай чкалрин кIусар, чукIул­дин кIвенкIвел алай кьван мускатный кIерец, са михек какадарна, адал са истиканда авай ргар яз илична, 15 декьикьада, винел къалпагъ эцигна, тада. Истикандин са пай гьа­лима чимизмаз, куьлуь-куьлуь ху­пIар ийиз, хъвада. Ахпа зур сят арадай фейила, истикан чими цяй ах­цIурна, амайдини хъван хъийида.

Сенжефил квай чай икI гьазурда. Са истиканда авай ргар яд чайдин тIуруна авай 1/8 пай регъвенвай сенжефилдал (ва я адан кьурурнавай 2-3 кIусунал) илична, хуькуьрда. Вирт, лимондин кIус алава хъувуна, хуьрек тIуьрдалай кьулухъ, гъвечIи-гъвечIи хупIар ийиз, хъвада. Ам квай чайди инсан, пакамлай башламишна, неинки кIу­банарда, къеврегьарда, гьакIни ам саки вири уьзуьррин хура къалхан хьиз акъвазда, жегьилвал яргъал чIугвада. Пакам кьиляй кофедилай ихьтин чайни хъсан я лугьуда: сенжефилдин 15 грамм кIусар, са тIи­мил лимон ва пурнияр чашкадиз вегьена, ргар яд илична, зур сятда тада. Ихьтин чай хъвайила, жув няналди къеврегьдиз гьиссда.

Грипп акатнавайла, ихьтин  къаришмади куьмекда: са истикан ргазвай некIедиз са тIимил яру истивут, кьве-кьве грамм сенжефилни сарукуьк (куркума) вегьена, са гъве­чIи геренда тада. Са тIимил чIем ва виртни алава хъийиз, йикъа пуд сеферда хъвада. Эгер йикъа 2-8 грамм сенжефил ишлеми­шай­тIа, жалгъайрин азаррин (артрит) вилик падни кьаз жеда, давление къайдадик ахкатда лу­гьу­да. Хумаяр, уьгьуьяр квайла, ифин алайла сенжефил ва вирт квай 2-3 чашка чайди куьмекда.

Гъилел-кIвачел заланзавай дишегьли, датIана сивихъ къвез, экъуьчиз хьайитIа, таза сенжефил теркадай авадарна, тIимил-тIимил хуьрекрик кутун хъсан яз гьисабзава. Иштягь квахьнавайла, тIуьн недалди вилик чукIулдин кIвенкIвел алай кьван регъвей сенжефил  ишлемишда.

Свах тIазвайла, сенжефилдин са кIус жакьвада ва ам са шумуд декьикьада гьа сухвал тада. Ида тIал секинарда, зиянлу микробар тергда, заландиз нефес къачун регьятарда. Бедендин тIазвай чкайрал сенжефилдин кIусар эцигуни ивидин гьерекат хъсанарда, тIал явашарда. Сенжефил квай ваннаяр кьабулунни меслятзава. Ада инфарктдин, туькьуьлда къванер хьунин вилик пад кьазва.

Туьд тIазвайла, экуьнахъни нянрихъ туьтера сенжефилдин гьалима экъуьрда. ИкI кIуьдра тикра­райтIа, тIал ва квал алатда. Чинин хам хъсанарун патал ам сенжефилдин ргар гьалимадай чуьхуьда. Кьиляй кан акъудун патал чIа­ра­ривай сифте сенжефилдин кIу­сар гуьцIда, ахпа абур ргар гьалимадай чуьхуьда. Мукьвал-мукьвал икI авуртIа, кьилелай чIар тефинизни куьмекзава. Сенжефилди рикIин, ивидин, нефесдин органрин уьзуьррин вилик падни кьазва.

Сенжефилдихъ вирусриз, бактерийриз, садакай масадак  акатдай азарриз акси къуват-такьат ава. Адан гьалимадик лимондин са падни кухтуртIа, мадни хъсан я. ТIе-гъуьн­риз акси иммунитет жеда.

РикIел хуьх. Регъвей сенжефил йикъа кьве граммдилай, эфирный гъери кIуьд стIалдилай (йикъа пуд сеферда), кьурурнавай сенжефил 400 граммдилай (пуд сеферда) гзаф ишлемишдач (ибур вири санал — ваъ, кьилди-кьилди я).

Аквазва хьи, крчар алай дувулдихъ гьунарар лап гзаф ава. Чун гьеле виридакай раханвайди туш. Къуй чи столрал, суфрайрал хийирлу затIар, гьар жуьредин няметар гзаф, лянет хьайи вирусар чавай яргъаз, виридахъни мягькем сагъламвал хьурай!

Гьазурайди — Ш.Шихмурадов