Алай вахтунда уьлкведа арадал атанвай яшайишдинни экономикадин муракаб шартIара республикадин карчийрин кIвалахдин кьетIенвилерин,  государстводин патай куьмекдин  серенжемрикай менфят къачунин, шейэрин къиметар датIана дегиш хьунин ва са жерге маса месэлайрин гъавурда тун патал 21-декабрдиз республикадин “Дагъустандин правда” газетдин майдандал  РД-дин  промышленностдин ва алишверишдин министр Низам Халиловахъ галаз пресс-конференция кьиле фена.  Мярекатда гьакIни  республикадин  са жерге  чIехи туьквенрин  векилри, кьилди къачуртIа, “Зеленое яблоко” супермаркетдин директор Къизтамум Мансуровади, “Эхнатон” сетдин директордин заместитель Омар Муьгьуьдинова ва “Европейский” ТЦ-дин къуллугъчи Ибрагьим Багьомедова иштиракна.

Министрди гъавурда турвал,  кьвед­-пуд гьафтедин вилик республикада шейэрин къиметар садлагьана хкаж хьун агьалийри чпи тIебии тушиз  (ажиотаж) арадал гъана. Россиядин аксина кардик кутунвай басрухдин серенжемрин нетижада гьалар чIур хьуникай кичIе тир инсанри туьквенрин дезгейрилай гьатта вири шейэр тарашиз башламишна. Асул гьисабдай и  месэла яргъалди хуьз жедай суьрсетрин (чIахар, гъуьр, кинияр, шекер) ва  недай суьрсет тушир  хилез талукь я.

“Чи карчияр ихьтин гьалариз гьазур тушир. Идалайни гъейри, икьван еке  къарма-къариш арадал атуник  ина-ана пайда жезвай къалп хабаррини еке пай кутуна. Бахтунай, чавай чи туьквенрин дезгейрилай  недай шейэр ва маса метягь михьиз квахьуникай кьил къакъудиз хьана. Эхь, къиметар хкаж жезва, гьикI лагьайтIа, чи уьлкведа къенин йи­къан гьакъикъат гьахьтинди я. Амма  чна и кардал гуьзчивал ийиз, лап гзаф хкажзавай дуьшуьшриз фикир гуз алахъ­­зава. Ахтармишзавай делилар чна гьар юкъуз­ Россиядин Федерациядин Координациядин центрадиз рекье твазва. Идалайни гъейри, аниз чна  республикада авай и ва я маса жуьре не-дай­ суьрсетриз талукь запасрин гьа­къин­дай делилар ракъурзава”, — къейд­на Н.Халилова. Ада малумарайвал, алай вахтунда республикада недай суьрсетдин запасар, хуьдай вахтунилай аслу яз, 10-30 югъ фикирда кьуна, бязи шейэр лагьайтIа, пуд вацран вахтуналди  гьазурзава. Амма чахъ фадлай вичикай лугьузвай, ятIани къенин йикъалди гьял тавунвай еке месэла ава — республикада гзаф кьадар суьрсет яр­гъал вахтунда хуьз жедай складар авач, гьаниз килигна, карчияр шейэр  машинрай маса гуниз мажбур я. Уьлкведин са жерге шегьеррай михьиз квахьнавай суьрсетрин (шекер, гъуьр) кьитвиликай Дагъустан Республикадивай кьил къакъудиз алакьнава.

“Чун санлай маса гузвай карханайрихъ  ва муниципалитетрин кьилерихъ галаз датIана алакъада ава, арадал къвезвай месэлаяр тади гьалда гьялиз алахъзава. Эхиримжи гьафтедин вахтунда, къейд ийин, агьалийрин арада   къарма-къаришвал амач, регионри ла­гьайтIа, Россиядин заводрихъ галаз ала­къаяр гуьнгуьна хутазва. Са гафуналди,  республикада гьам недай суьр­сет, гьамни маса шейэрни бес кьадарда авазва”, — алава хъувуна министрди.

Гьалар гуьнгуьна аваз хуьнин месэ­ладиз талукь яз министрди къейд авурвал, РД-дин Минпромторгдин пешекарар  гьам санлай шей маса гузвай складар, гьамни кура-кура гузвай туьквенар­  ахтармишун патал республикадин са шумуд шегьердиз фена. И жигьетдай интернетда пайда жезвай гьар са малу­матдиз фикир гана. Ахтармишунин нетижада чир хьайивал, чIехи пай малуматар къалпбур, гьалар гуьнгуьнай акъу­дун патал кутазвай футфадинбур яз хьана. Гьаниз килигна, минис­тр­ди республикадин агьалийриз инай-анай ван къвезвай какатай хабаррихъ яб акал тавуниз, гьа са вахтунда къиметар­ хкажунин макьсаддалди складар агалзавай, я тахьайтIа, лап  багьа къиметар эцигзавай дуьшуьшрикай официальный органриз хабар гуниз эвер гана. Абурун аксина УФАС-ди ва РД-дин Про­куратуради серенжемар кьабулзава.

Гьа са вахтунда базардин экономикадин шартIара и ва я маса суьрсет ба­гьаз маса гузвай карчийрилай арза-ферзе авун манасуз кар хьиз аквазва. “Зи хсуси туьквен я, гьикI кIандатIа, гьакI маса гуда” лугьудайбурни мукьвал-мукьвал  гьалтзава эхир.

“Гьелбетда, базардин экономикадин шартIара  шей акъудзавайданни  ам маса гузвайдан арада гуьзчивалдай  органар гьатуни а шейинин кьитвал (дефицит) арадал гъун мумкин я. Гьа са вахтунда государстводиз бязи шейэрин къиметриз таъсирдай къайдаяр ава. Инал, мисал яз, коронавирусдин тIе­гъуьн башламиш хьайи  вахт рикIел хкиз жеда. А чIавуз государстводин Кьи­лин тапшуругъдалди шекердин ва набататрин ягълудин къиметар хуьн патал субсидияр чара авунай. А серенжемар себеб яз, республикадиз и суьр­сет агъуз тир къиметрай гъидай ва, талукь яз, туьквенриз абур хкаж тавунвай къиметрай маса гудай мумкинвал тешкилнай”, — къейдна Н.Халилова.

Мярекатда иштиракай алишверишдин сетрин векилрини вацран эвелдай туьквенра аваз хьайи ва нетижада шей­эрин къиметар садлагьана виниз акъудай  къарма-къаришдин гьалар секин хьанвайди къейдна. ИкI, Къизтамум Мансуровадин гафаралди, вацран сифтегьан кьве гьафтеда  агьалийри шейэр гзаф кьадарра, яргъал вахтунда игьтият патал маса къачузвай. Гьаниз килигна, “Зеленое яблоко” сетда  са гъилиз маса гудай шейэрин кьадардиз талукь сергьятвилер кардик кутунай.

“Метягьдин запасар чахъ бес кьадар авазвай, амма абур муьштерийрин велвела патал фикирда кьунвачир, гьелбетда. Ихьтин гьалар арадал гъунихъ, къейд ийин, са себебни авачир. Чун инсанар гъавурда тваз алахъзавай, гьикI лагьайтIа, тIугъвалдин гьалар­ алукьайлани, инсанри суьрсет  тарашнай, амма ахпа гзаф шейэр гадардай чкадал атана. Гьаниз килигна, муьштерияр секин хьун лазим я — шейэрин кьитвал авач. Гьикьван куьне велвела тур­тIа, гьакьван гзаф къиметар хкаж жезва”, — лагьана Къ.Мансуровади.

“Чун и месэлада дувулар ваъ, тарал алай пешер я, чна  шейэр арадал гъизвач, чи везифа  метягь, санай къачуна, масана ам, са гъвечIи процент эцигна, маса гуникай ибарат я. Гьаниз килигна, къиметар хкажунин тахсир чи хиве твамир” — икI жаваб гана  къиметриз талукь суалдиз Ибрагьим Багьомедова. Туьквенрин векилри гъавурда турвал, суьрсетдин маса гудай къимет ам маса къачузвай къиметдилай аслу я. Эхиримжидаз лагьайтIа, гьа жергедай яз транспортдин логистика (метягь агакьарзавай рекьер) дегиш хьуни таъсирзава.

“Базарда гьалар арадал гъизвайди  муьштерийрин игьтияжри ва туьквенрин теклифри я. Маса гузвай метягьдин­ асул пай къецепатан уьлквейрай гъизва, гьаниз килигна, абурун къиметар та­йинардайла, валютайрин (доллар, ев-ро) къиметар гьисаба кьазва. Къиметар­ хкаж хьунни гьа идахъ галаз алакъалу я. Чун лагьайтIа, базарда гьуь­жет­дай мумкинвал хуьн патал авайдалай хийир­лу таъминчийрихъ къекъвезва. Чна дезгейрал шейэр гьи­кьван ужуз къи­мет­дай эцигайтIа, гьакьван гзаф муьш­терийрин фикир желбда. Идалайни гъей­ри, чна чи  туьквенра “регьим-луви­лин дезгеяр” хуьзва. ИкI, месела, туьквендиз атай гьар са касдиз инай фу пул­суздаказ къачудай мумкинвал ава. Чна ихьтин дезгеяр гьар юкъуз 6-7 агъзур манатдин суьрсетралди ацIур­за­ва. Гьар са касдивай инай гречка, гъуьр ва маса шейэр (пуд жуьредилай гзаф тушиз) пулсуздаказ къачуз жезва. Идалайни гъейри, вилик Рамазандин варз ква. Идахъ галаз алакъалу яз, чаз гьа жергедай некIедикай гьазурзавай суьрсетрин таъминчийрихъ галазни  са юкъуз гъизвай метягь винел кьил эциг тавуна гунин гьакъиндай икьрар жез кIанзава. Чнани ам  инсанриз гьа къиметрай маса гуда. Гьи суьрсет ва мус ужуз къиметдай маса гудатIа, чна ви­ли­камаз соцсетрин куьмекдалди ра­ижда”, — малумарна Омар Муь­гьуьди­нова­.

Алукьзавай Рамазандин вацракай ихтилат давамарун яз (и вацра, эхиримжи йисара адет хьанвайвал, недай суьрсетрин къиметар садлагьана хкаж жезва),  алишверишдин сетрин векилри агьалийривай  суварин вилик йикъа­ра туьквенра къалабулухдин, къарма-къаришдин гьалар арадал гъун тавун тIалабна, гьикI лагьайтIа, базардин экономикадин асул къанун якъин я: виниз тир игьтияж арадал атайла, теклифни багьади жезва.

Жасмина Саидова