Ихьтин суал и мукьвара “ОТР” каналдай  веревирдзавай (14-март). Зун куь тажубарна? Спекуляция хьтин гъейратсуз, руьгь чIулаварзавай кар Советрин девирда негьзавайди тир. Гила, а девирдин къанунар, къайдаяр, инсанрин алакъаяр дибдай дегишарна саки 30-40 йис алатайла, ихьтин суал вучиз арадал вегьенвайди ятIа?

“Вуна спекулянтривай шей (мал) маса къа­чунани?” суалдиз, передачада иштиракай вирибуру эхь лагьана жаваб гана. Им вуч лагьай чIал я? Спекулянт, спекуляция галачиз инсанривай яшамиш жезвачни? Жедани чина, масанрани спекуляция авачиз, спекулянтар галачиз яшайиш кьиле тухуз?..

И суалри зав яргъалди веревирдер ийиз туна. Мумкин я гилани тайин дуьз жаваб гуз та­хьун. ЯтIани, спекуляция хьтин аламатдай кьил акъудиз алахъун заз кутугнаваз акуна. “Спекуляция” гафуниз урус ва лезги чIаларин словарда ихьтин баянар ганва: алвер, регьят къазанжи патал къачуз-гун; са кардикай, садан четин гьалдикай вичиз менфят къачун; (философияда) тежрибадал бинеламиш тавуна, гьакI кьуру фикирралди са вуч ятIа чириз умуд ийидай идеалиствилин ахтармишун.

“Спекулянт” — спекуляциядал машгъулди, ал­верчи, савдачи. Аквазвайвал, и гафарик гъей­ратлубурун руьгьдив кьадай са манани квач.

ЯтIани инсанри спекулянтривай шей, мал къачузва. Жезвач спекуляция галачиз. Бес гъейратсузвал, сада-сад алдатмишун, масадан ажузвиликай, четин гьалдикай менфят къачуна, жув тухарун, девлетлу авун вилик кутадани? Обществодин битаввал гьинихъди фида? Арадал къведани чун хуьдай хьтин садвал, ихтибарлувал, намуслувал?..

Алверчивилинни арачивилин, лутувилинни гъейратсузвилин чIварахар, хилер-пу­тар  виликрайни авайди тир. “Перестройщикар” лугьудайбуру, абурулай гуьгъуьниз “приватизаторар-прихватизаторар” лугьудай тарашчийрини чи обществода закондалди тестикьарна, “спекулянт” гаф лап гьуьрметлу­бурун жергеда туна. Перестройкадин кьилин “архитектор” М.Горбачева, гьатта мектебда амаз, аялриз “купи-продай” илим чирун меслят къалурнай. Вечре (са нин ятIа) хайи кака, ву­на маса къачуна, а патал алайдаз маса га­на, кьил къачуртIа, гекъигун авачир “девлет”­ жедайди субутнай. Аялри гилани “купи-продай” виридалайни хъсан къугъун яз кьунва.

Мектебда, вузда чирвал къачун тавуна, пулдихъ диплом, ахпа къуллугъ, дережаяр, гьуьрметарни маса гуз, маса къачуз алакьун­ — лап еке агалкьун, викIегьвал хьиз раиж авун адетдиз элкъуьрна…

Инсанрин алакъаярни, гьатта кIанивални, хизан кутунни парабуру спекуляция, гуз-къачуз жедай метягьар яз гьисабзава. Акьулди­кай, чирвилерикай, марифатлу хьуникай, четин­вилер алудиз алакьуникай, сада-садан гъил кьуникай ерли рахазмач. “Спекулянт” гила “бизнесчи” я кьван! Пул гьисабзава сифте нубатда…­

Амма четинвилер, имтигьанар, жуьреба-жуьре азарар тIимил жезвач. Чебни виливни хуьн тавур шартIара вилик къвезва. Сада-сад хуьдай чкадал сад-садавай къакъатунар, сада масад иливар тавунар пара жезва. Зайифдаз кьуьл гуз алахъзава.

Винидихъ тIвар кьунвай передачада “спекулянт ва спекуляция гьикI тергда?” суални вилик гъанвай. Парабуру фидач ман спекулянтдин патав лугьузвай.

Советрин девирда, винидихъни лагьанвайвал, а чIулав завалдиз гьар са чкада дяве малумарнавайди тир. ЯтIани гьа девирдани са гьинай ятIани регьятдиз гьатай багьа пек-партал, гуьрчег затIар, бязи дарманар, маса суьрсетар чинеба маса гунин рехъ агализ хьайиди туш.

Гилан шартIара, либералрини цIийи “демократри” дуьнья гьалзавайла, саки вири мал-метягь, багьа-ужуз лугьун тавуна, алверчийринни савдачийрин гъиле тунвайла,  спекулянт ва спекуляция явашариз хьун?..

Спекулянт, спекуляция арадал атунихъ, за кьатIузвайвал, асул кьве себеб ава. Сад — инсандин къилих, нефсинал сергьят эцигиз тахьун; кьвед — обществодин къулайсузвал, зайифвал. Зайиф хьайи бедендал гьужум тийидай гьашаратни, азарни амукьдач. Ам мадни зайифарда. Обществони гьакI я.

Алай аям чи обществода дяведин шар­тIаринди хьанва. Чал дуьньядин капиталист ампайри санкцияр (къадагъаяр) илитIунихъ галаз сад хьиз, экономикадин жигьетдай кье­тIи дяве малумарнава. Гьа ихьтин чIавуз чинай са хейлин тапан меценатарни, инвесторарни, чIехи карханайриз сагьибвал ийизвай олигархарни катнава. Абурун чIехи пулар гьанра-яргъара ава. Ихьтин гьал бес спекуляциядизни спекулянтриз лап къулайди жезвачни? Чи базаррал, туьквенра, аптекайра, маса рекьера шейэрин ва  къуллугърин къиметар садлагьана цавариз акъудиз алахънавайбур вужар я? Информациядин спекулянтризни гила чIуру ниятар чукIуриз регьят хьанва. Абуру чи обществода наразивилинни гъулгъулайрин гьалар арадал гъизвачни бес? Чи душманриз кIанзавайдини чун мадни зайиф хьун тушни?

Вуч авун лазим я? И суалдиз чи вири де­­­ре­жайра, сифте нубатда,  Президентди ва гьу­ку­матди жавабар жагъурзава. И жигьетдай чи го­сударстводин СМИ-ярни кьулухъ акъваззавач­.

И йикъара (15-март) “Россия 1” каналдай­ тешкилай “60 минут” передачада иштиракай машгьур журналист, политолог, “Милли оборо­на” журналдин кьилин редактор Игорь Коротченкоди ва масабуруни чи экономика мягькемди, общество спекуляциядикай михьиди хьун патал чарасуз герек тир са жерге  серенжемар кьабулунин теклифар гана. 1. Уьл­кведа кардик квай 5-колоннадин рехъ атIун; 2. “Гьайдаровчийрин экономикадин форумар” лугьудайбурал эхир эцигин; 3. Либералрикайни коррупционеррикай государстводин къурулушар михьи ийин; 4. Чал илитIзавай санкцийриз чнани гьабурун тегьерда жаваб хгун; 5. Чи квадар­навай ва я акъвазариз алахънавай вири карханаяр арадал хкин…

Хейлин экономистри раижзавайвал, вахтуни чавай цIийи НЭП (экономикадин цIийи сиясат) кардик кутун  истемишзава. Ам либералринди, гьарда вичиз кIанивал ийизвайди ваъ, гьар са манатдин гьисаб кьазвайди, вирида сад хьана кIвалахзавайди, са метлебдихъ — вири дуьньяди чаз малумарнавай экономикадин (санкцийрин) дяведа гъалибвилихъ тухудайди хьун лазим я. Садалайни чун аслу тежен.

Жувахъ шехьдайбур жуван кьве вил, чун хуьдайбурни жуван кьве гъил тушни бес?..

Ихьтин жавабди, за гьисабзавайвал, спекуляция ва спекулянт вучтин завалар ятIа ачухдиз чирзава. Государстводи идара ийиз­вай базар хьун лазим я, арачийринни лутуйринди ваъ. Шей гьасилзавайди хуьн, ада чунни хуьда…

И месэлайрикай РФ-дин Президент В.Путина 16-мартдиз РФ-дин субъектриз социаль­ный ва экономикадин рекьерай куьмек гунин жигьетдай тешкилай махсус совещанидални гегьенш рахунар авуна. За кьатIай­вал,  абур нубатдин тапшуругъар ваъ, тарихдал ва чи тежрибадал бинеламишнавай,  чун вири имтигьанрай ян тагана акъуддай цIийи рекьин Программа я. За и гаф чIехи гьарфуни­лай кхьизва, гьикI хьи, ана инсанар руьгьламишдай, гележегдихъ инанмишардай вири делилар ава. Чи обществоди а Программадин тереф хуьда, умудлу я хьи, кьилизни акъудда…

Мердали  Жалилов,

литературадин отделдин редактор