Алатай гьафтеда Буйнакск шегьерда авай Ш.И. Шихсаидован тIварунихъ галай Хуьруьн майишатдин колледждин май­дандал РД-дин хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин министр Мухтарбий Аджекова республикадин ва федеральный СМИ-рин векилрихъ галаз гуьруьш кьиле тухвана. 

Къейд ийин хьи, 2024-йисуз кьиле тухвай­ кIвалахриз ва абурун нетижайриз (абурукай чна гуьгъуьнин нумрада тамамдаказ­ хабар гуда) талукьарнавай и мярекат­ хуьруьн майи­шатдин колледжда тешки­лун дуь­шуьшдин кар тушир — пресс-кон­ферен­ция­дал кье­­тIен фикир агрообразованидин­ месэладиз, кьилди къачуртIа, хуьруьн майишатдин­ хилен пе­шекарар гьазуруниз гана. И месэла рес­публикада, гьакIни вири­ уьлкведа къвердавай хцидаказ акъваззавайдакай эхиримжи йисара гьар жуьредин­ пешекарри мукьвал-мукьвал къейдзава­. Республикадин­ экономикадин асул терефрикай сад тир агропромышленный хиле  алай вахтунда 3 агъзурдалай гзаф  пешекаррин кьитвал ава. Инанмиш хьун четин ятIани, виридалайни еке игьтияж авай пешекаррин сиягьда малдарар, трактористар-машинистар, механизаторар, хуьруьн майишатдин техника ремонт ийидай пешекарар, гьакIни багълариз яд гудайбур ва дигидай къурулушар ишлемишиз чидайбур, дояркаяр, майвачияр, агрономар, зоотехникар, чIижерхъанар, ветеринарар ва са жерге маса пешекарар ава.

Гьа са вахтунда республикадин АПК патал  пешекарар гьазурунал Дагъустандин М. Жамбулатован тIварунихъ галай аграрный университет ва адан къурулушдик акатзавай М. Абуеван тIварунихъ галай  аграрный экономикадин техникум, гьакIни кьве колледж — РД-дин «Аграрный колледж» (Да­гъустандин Огни шегьер) ГБПОУ ва РД-дин «Ш.И.Шихсаидован тIварунихъ галай хуьруьн майишатдин колледж» ГБПОУ (Буйнакск шегьер)  машгъул я. 2023-йисан мартдиз РД-дин Гьукуматди кьабулай къарардалди эхиримжи кьве колледж Дагъустандин хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин министерстводин идарадик кутунва. Къенин юкъуз и колледжра 60 процентдилай виниз пешекарар АПК-дин хел патал гьазурзава, 30 процентдив агакьна — хуьруьн майишатдихъ галаз алакъада авай пешеяр патал (асул гьисабдай автотранспортдиз къуллугъдай ва ремонтдайбур).

Буйнакскдин хуьруьн майишатдин колледжди республикадин АПК еримлу авуник кутазвай пай, ана пешекарар гьазурзавай рекьериз килигайла, якъин жезва: «набататчивилин хиле механизмламишнавай кIвалахрин технология», «машинринни тракторрин паркуниз къуллугъ ва ремонт авун», «хуьруьн майишатдин машинар ва тадаракар ишлемишун ва ремон авун», «чирвилер гудай ветклиника», «малдарвал», «чIижерхъанвал». Федеральный «Профессионалитет» программада ишти­ракун себеб яз, колледждивай и рекьерай  тарсар гузвай классар алава яз тадаракламишдай, гьакIни хуьруьн майишатдин 32 машинни тадаракар маса къачудай мумкинвал хьана.  Ссуздин студентриз техил ва алафар кIватIдай  алай аямдин (кондиционерралди, бортовой компьютерралди тадаракламишнавай) техникадал кIвалахдай шартIар ава. Санлай къачурла, чирвилер гудай идарада  алай аямдин алатринни техникадин бине,  чирвилер гудай ва тежриба къачудай хсуси  майишат арадал гъанва – абуру классра къачунвай чирвилер тежрибадалди  мягькемардай мумкинвал гузва.

2014-йисалай колледждиз регьбервал гузвай ва 2023-йисуз «РФ-дин йисан директор» тIварцIиз лайихлу хьайи Рашид Аташева  мугьманриз тешкилай экскурсиядин вахтунда хабар гайивал, ссузди райондин майишатриз чил гьялунин, техилдин бегьерар кIватIунин, гьакIни са жерге маса рекьерай куьмекар гузва. Идалайни гъейри, малум­ хьайивал, ина  гьайванар патал «тади куьмекдин» къуллугъ арадал гъанва. «Эгер куь кIвалин гьайванриз духтурдин куьмек лазим атанватIа, чи къуллугъдиз зенг авун бес я — ам тади гьалда рекье­ гьатда. И карда куьмек гудай чи пешекар духтурар гьамиша къуллугъда акъвазнава»­, — малумарна ада. Ина, дугъриданни, чирви­лер ва теж­риба къа­чунин месэла лап хъсан гьалда авайдахъ­ чун, 2-курсунин жегьил ветеринар­ри ус­­тад­ви­лел­ди   та­мамар­­­­­за­­вай хи­рургия­дин серенжемар акурла, инан­миш хьана.

Колледждин класс­риз ва тежриба къачуз­вай цехриз мугьман хьана, ина тамамарза­­вай кIвалахрихъ га­лаз мукьу­вай таниш­ хьайидалай кьулухъ ми­­­нистр­ди пресс-кон­ференция башламишна. Адан гафаралди, Да­гъустандин­ агропромышленный­ ком­плексдиз серфзавай инвестицияр са шу­муд миллиард манатдилай алатнава. Кьилди къачуртIа, бизнес активнидаказ багъ­ман­чивилин ва къушчивилин хилерик экечIзава. И жигьетдай, гъавурда гьатзавай­вал, агро­образованидин важиблувал иллаки  екеди я.

— Чна республикадин хуьруьн майишатда виниз тир технологияр нетижалудаказ ва йигинвилелди  кардик кутазва. Прунзчивилин хиле чна никIер лазердин куьмекдалди гьялдай планировщикар ишлемишзава. Малдарвилин бязи майишатра (месела, Къизляр агрокомплексда) вири къурулуш тамамдаказ автоматламишнава. Ина,  гьар са каликай делилар кIватIнавай база ачухна, неинки ада гузвай некIедин кьадар, гьакIни адан бедендин чимивал, рикIин кIвалах ва маса кьетIенвилер чириз жезва. Къенин юкъуз чаз хъсан ветеринарар ва агрономар чарасуз лазим я. Гьаниз килигна, аграрный образованидин бине, инанмиш я, гьеле мектебдин куьсруьдилай башламиш­на кIанда. ИкI, 2025-йисуз Дагъустандин 28 хуьруьн школайра, «Недай суьрсетдин жигьетдай ха­тасузвал технологийралди таъми­нарун» милли проектдин сергьятра аваз,  агроклассар тешкилда. Санлай къачурла, 2030-йис алукьдалди республикада ихьтин классар 475 мектебда ачухда. Алай аямдин истемишунриз  жаваб гун патал чна хуьруьн майи­шатдин хилез жегьил пешекарар къведайвал вири къуватар желбна кIанда, — лагьана министрди. Алай вахтунда, малум тирвал, хуьруьн майишатдин суьрсет гьасилзавайбурун иштираквал аваз арадал гъанвай  52 агрокласс кардик ква. Анра аялар малдарвилин, багъманчивилин, ветеринариядин, гьакIни суьрсет гьялунихъ галаз алакъалу пешейрихъ галаз таниш жезва.

РД-дин хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин министерстводи республикадин кеферпата чилер къумлухриз элкъуьнин вилик пад кьун патал Волгоградда авай агроэкологиядин илимдин федеральный центрадихъ галаз сих алакъаяр хуьзва. Фитомелиорациядин серенжемрин куьмекдалди гьар йисуз 4 агъзурдалай 6 агъзур гектардин кьван чилера къум алай чкадилай юзан тийидайвал серенжемар (набататар, тарар цуналди) кьабулзава. Амма им, умуми майдандив гекъигайла,  лап тIимил кьадар я.

«Алай вахтунда чна РД-дин чилерин ва эменнидин алакъайрин министерстводихъ галаз зарар ганвай чилера гуьнгуьна хтунин кIвалахар тамамарун патал гьайванрин суьруьяр акъудиз жедай алава участокар чара авунин месэла веревирдзава», — лагьана министрди.  Мярекатдал са жерге суалризни жавабар гана.

– Алатай йис лежберар патал  муракабди тир лагьайтIа, жеда. Куь фикирдалди, хуьруьн майишатдин гьи  хиле виле акьадай хьтин агалкьунар хьанва?

— 2024-йисуз лап хъсан нетижаяр чи набататчийрихъни малдаррихъ хьанва.  Дагъус­тандин прунзчийри, тахминан 160 агъзур­ тонн «лацу техил» кIватIуналди,  вилик квай йисан рекорддилай алуднава.  ГьакIни рес­публикадин багъманчийри 250 агъзур тонндилай гзаф емишар гьасилнава, абурукай анжах ичерин кьадар 100 агъзур тонндилай алатнава. Кьиблепатан Дагъустандин ичерин дад  Россиядин гзаф шегьерра чизва. Кеферпатан Кавказди и емишралди таъминарунин нетижада Россияди Польшадай гъизвай ичерикай тамамдаказ кьил къакъуд­нава. Къейд ийин: республикада алатай йисан бегьер кIватIун исятдани давам жезва. Мисал яз, Дербент райондин майвачийри алай вахтунда келемдин (брокколи ва Пекиндин сорт) бегьер вахчузва. Исятда, хъуьтIуьз, абуру чуьлда кIвалахзава. Уьл­кведин виридалайни кьиблепатан регион яз, чахъ артуханвилер гзаф ава ва чна абурукай менфят къачуна кIанда.

– Эхиримжи йисара республикада майваяр ва емишар хуьдай гьамбарханаяр эцигиз башламишнава. Санлай къачурла, республикадиз абур гьикьван кьадарда аваз лазим я?

— 2030-йис алукьдалди, чна гьамбарханайрин мумкинвилер 100 агъзур тонндив агакьарун фикирда кьунва. Алай вахтунда кардик квайбурукай рахайтIа, иник СтIал Сулейманан районда авай  «Полоса» ООО, Мегьарамдхуьруьн райондин «Багъ» КФХ  ва «Анжелина» ООО акатзава. И инвестпроектар уьмуьрдиз кечирмишунин нетижада регионда емишралди таъминвилин месэла хъсан патахъ дегиш, гьакIни кIвалахдин чкаяр, бюджетдиз къазанжияр артух хьанва.

– 2025-йисуз Дагъустандин лежберривай, хуьруьн майишатдин техника маса къачудайла, субсидийрикай менфят къачуз жедани?

—  Ихьтин куьмек гун фикирда кьунвач. Майишатри техника федеральный ва рес­пуб­ликадин лизингдин программайрин куьмекдалди, гьакIни хсуси гьисабдай маса къачузва. Алатай йисуз Дагъустанди 608 миллион манатдин хуьруьн майишатдин техника маса къачуна. Субсидийрин куьмек тагунин асул себебрик техникадин къиметар багьа хьун, региондай куьмекдин такьатар чара тавун, гзаф кьадар майишатри  Росагролизингдин истемишунриз жаваб тагун  акатзава.

– Дагъустандин гьихьтин брендар региондилай къецепата машгьур я?

— Дагъустандин дуьгуь, пекI (урбеч), машмашрин миже ва дагъдин хъчарин чай. Амма, зи фикирдалди, виридалайни машгьур бренд Дагъустандин гьерен як я лагьайтIа, жеда.  Гьам Россиядин регионра, гьамни къецепатан уьлквейра адахъ авай игьтияж екеди я.

– Гаф атай чкадал лугьун, чи респуб­ликада, дугъриданни, 5 миллион кьил куьлуь карч алай гьайванар авани?

— Зи фикирдалди, гьайванрал биркаяр эцигунин ва Хорриот система кардик кутунин нетижа яз, гила вири делилар «алцифбур» хьанва. Гьаниз килигна, инанмишвилелди лугьузва: эхь, чахъ, дугъриданни, гьа­кьван хипер ва цIегьер ава.

Жасмина  Саидова