Лезги халкьдин къуччагъ хва  КIири  Бубадикай  халкьдин арада хейлин ри­ваятар, лугьу­нар ава. Адакай еке эсерар (Къази Къазиева — повесть, Садко Гьажиева — роман) кхьен­ватIани, гьеле къелемдиз ­къачун тавунвай вакъиаяр, крар пара ама. Са шу­муд­ йис идалай вилик “Лезги га­зетдиз” (2013-йисан 6-нумра) къе чи арада амачир, ери-бине Кьурагь райондин КIи­рийрин хуьряй тир рагьметлу  Айнуллагь  Абдуллаева  жуьреба-жуьре йисара чIехи -несилрин векилривай ван хьайи ихтилатрин бинедаллаз гьазурнавай са шумуд гьикая акъатнай. И нумрада чаз гьа и авторди КIири Бубадикай кхьенвай мад са шумуд гъвечIи новелла кIелза­вайбурун фикирдиз гъиз кIанзава. Къейд ийин хьи, гьикаяйра ихтилат физвай вакъиаяр гьакъикъатдани кьиле фенвайбур я.

Бубадин юкI

Са сеферда Бубадиз КIирийрин хуьруьн жемятдини къунши хуьрерин агьалийри Гьафте базардиз Дербент шегьердай парчаяр маса гуз къвезвай чувудри, парчаяр куьруь юкIуналди алцумиз, чеб алцурарзавайдакай лагьана. Базар КьепIиринни КIи­рийрин хуьрерин арада, вацIун кьере авай. Бубани, Алини Агьмед Къашкъа тIула Гьафте базардиз къвезвай шегьре рехъ вилив хуьз ацукьнавай. Са арада шегьредал файтунар, фургъунар ва яхдиз къвезвай инсанар пайда хьана. Бубани, Алини Агьмед абу­рун вилик фена, акъвазарна, салам гана ва абурувай, “Куьн вуч ксар я? Гьиниз физ­вай­бур я?” лагьана, жузуна. Мугьманрикай кIвен­­­­кIве авай файтундал ацукьнавай эгьли итимди чеб Дербентдай Гьафте базардиз алвер ийиз атанвайбур тирдакай хабар гана. Бубади абурувай квелди алвер ийиз­ватIа жузуна. Эльгьазаран буйругъдалди алверчийри чпив гвай парчайрин ва маса шейэрин тIварар кьуна. Буба Эльгьазарахъ галаз таниш хьана ва вичиз са вад юкI агъни цIуд юкI хун алцумун тIа­лабна. Чувудри гзаф шадвилелди чпив гвай юкIуналди парчаяр алцумна ва къимет лагьана. Бубади парчаяр къачунач, ада Агьмедаз мукьув гвай шуьмягъдин тарцелай хъсан са тIвал атIун буйругъна. Агьмеда атIай тIвал ада вичин капаралди алцумна, кьве кьил гапурдив кьатIна, Эльгьазарав вугана. Чувудрив гвай юкI лагьайтIа, КIири Бубади кукIварна. Эльгьазараз мукьва хьана, ада лагьана: “Къедлай кьулухъ куь гъиле и юкI хьурай”. Эльгьазара адаз ихьтин жаваб хганалдай: “Валлагь, хванахва Буба, и Къашкъа тIула и юкIни куьруь я…”.

Бубади чувудривай гьич са рабни къакъуднач, амма гьа базардин юкъуз чувудрив гвай кьван парчаяр вири маса къачуна куьтягь хьаналдай. Гьа икI, “КIири Бубадин юкI” арадал атана.

Кесибдин бахтуни гъана

И ихтилат заз Мегьарамдхуьруьн райондин виликан “Правда” совхоздин ди­ректор хьайи  Бегьеран  бубадивай  (ам Гъугъванрин дагъда авай векьин таяйрал къаравулчи тир) ван атайди я. Амни чи рагьмет хьайи дах кIе­ви дустар тир. (Адан тIвар хъсандиз зи рикIел аламач, гъалатI жезвач­тIа, МутIа­либ тир).

Са сеферда нисинин береда чун, ял ягъиз­, абурун хуьр аквадай, шагьвар къугъвазвай тунал ацукьнавайла, МутIалиб бубади, тIуб туькIуьрна, хуьруьн юкьвал алай кIвалер къалурна.

— Абур куь хуьруьнви Бубади цIай яна кайи кIвалер я лугьуда, — эгечIна суьгьбетдив агъсакъал. — Чи са хуьруьнвидиз тек яц авалдай. Дербент-Белиждай  кьел, нафт ва маса шейэр гъун патал арабадик вичихъ авай яцрахъ галаз санал кутIундайвал, ада 15-20 яц авай са варлудавай яц буржуна къачуна, вичин сефердиз феналдай. Амма пар гваз Кьелегърин тахтадал ахгакьайла, яц денбеден гиликьна. А кас, ийир-тийир квахьна, кьил-мет гатаз, рекьин юкьвал алайла, Къубадай хквезвай КIири Бубадиз акуналда. Рекьеллай кесибдин шел-хвал акурла, Бубади адавай агьвалатдин кар-кьил хабар кьуна. Кьил-мет гатазвай касди адаз ихьтин жаваб ганалда: “Эгер иесиди завай яц тIалаб хъувуртIа, ам завай рази хъжедач, захъни еке хизан ава, эхир пуч жеда зи”. Бубади адавай, яц буржуна къачунвай касдихъ мад яцар авани лагьана, хабар кьурла, рекьел туьш хьайида, “эхь, 15-20 яц ава” лагьана, жаваб хгана. Бубади адав вичин балкIан вугана ва вичин мецелай гзаф яцар авай хуьруьнвидивай са яц вугун ва хьанвай дуьшуьшдикайни адаз хабар гун  тIалаба лагьана, рекье туна.

Шад хьана хъфей кесибдин кьилел къвайи “хар” мад масад хьана. “Буба вуч кицI я?” лагьана, яцарин иесиди, жибиндай чукIул акъудна, кесибдин япун кIвенкI атIана. “Хъфена Бубадизни лагь за вичин ябни гьа и къайдада атIудайди”, — хъел кваз гьелегьар кьуна яцарин иесиди.

Япукай иви кIвахьиз хтай дуьшкуьн акур Бубадивай ихьтин нагьакьан кIвалах ва вичин тIварцIихъ лагьанвай гафар эхиз хьанач: ам гьа кесибни галаз Гъугъвандал фена. Варлудан кIвалел адаз къецел эверна. Сифте адан яцарикай садан крчара еб туна, кесибдив вугана, иесидивни яцран къимет вахкана. Гуьгъуьнлай ада яб атIуда лагьайдаз хъсан гатун кьуна ва варцел алай кьурук цIай кутуна хъфеналдай, — акьалтIарна вичин ихтилат Му­тIалиб бубади.

КIири Бубадиз яракьар гьинай къвезвай?

Буба Бакуда яшамиш жезвай йисара адаз ина авай жуьреба-жуьре халкьарин векилрикай гзаф дустар хьанвай. Абуру мукьвал-мукьвал дуьньяда ва Урусатда авай гьаларикай суьгьбетардай. Ибур тахминан 1890-1900-йисар тир. Уьлкведа кьиле физвай гьаларикай хъсандиз хабар авай Бубади Агьмедагъадивай Бакудай Дербентдиз яракьар агакьарун тIалабнавай. Гьакъикъатдани, а йисара кесиб халкьдиз гьукум гъилевайбуру зидвилер ийизвай. Бубадиз мукьвал вахтара кесиб халкьди яракь гъиле кьадайди хъсандиз чизвай. Гьа и кар себеб яз, кесибрин терефдарди яракьрикай кьитвал тахьун патал виликамаз серенжемар кьабулзавай. Къейд ийин хьи, Бубадиз Лезгистандин саки гьар са хуьре яр-дуст авай. Адан жегьил чIа­ван са шумуд йис казакрихъ галаз дяве тухуз акъатна. И карда ам тек тушир, адаз вафалу дустари куьмекзавай. Казакрин штаб Темир-Хан-Шурада авайла, вич кьун патал казакар гуьгъуьна тунвай са полковникдизни ада ина инад кьунай. Темир-Хан-Шурада парад кьиле физвайла Бубади ам яргъай винтовкадай яна кьенай. Кесиб халкьдихъ рикI кузвай Бубадин рикIе гзаф мурадар авай. Амма…

Буба мукьвал-мукьвал Дербентдиз яракьар хкиз физвай. Вуж тир адаз яракьар рахкурзавайди?

ГьикI ятIани, са сеферда Къуба патан кьве лезгини кьве азербайжанви галаз Бубади са чайханада ял язавай. Азербайжанвийрикай сад ихтилатар ийиз эгечIна. Ада Агьмедагъа лугьудай са варлу касдиз Буба яна рекьиз кIанзавайдакай лагьана.

— Адахъ асланар хьтин пуд гадани ава, чеб яшамиш жезвай чкада лезгидив кьил хкажиз тадани лугьуз, къастунал кIевивал­за­ва ада, — давамарна вичин ихтилат азербайжанвиди.

Бубадин тIалабуналди адахъ галаз санал столдихъ ацукьнавай азербайжанвийри адаз а варлудан кIвалер гьинал алатIа ла­гьана.

Буба лагьай чкадиз фена. КIвалер тушир гьа, халис къеле тир. Цларин кьакьанвилел 4-5 метр алай. Бубади кIвенкIвер алай ракьун хкар гьазурна ва гьар йифиз а цлаз са-са хак ягъиз гатIунна. Йиферикай са йифиз Буба, гьа хкарай винелди хкаж хьана, кIвалерин айвандик акъатна. Бубадиз айвандик ксанвай инсанди хух ийизвай ван къвезвай. Ам, тапанчиярни гъиле кьуна, яваш-яваш, кац хьиз, ксанвайдан кьилихъ фена, тапанчи кьиле эцяна, ам ахварикай кудна. КIвалин иеси Агьмедагъади хъуьцуьгандин кIаник квай тапанчидиз гъил яргъи ийидайла, Бубади адан гъил кьуна, алчударна ва адан сивел севрен пац хьтин вичин гъил эцигна. Гуь­гъуьнлай Агьмедагъадин гъилер кутIунна. Хъуьцуьгандин кIаник квай тапанчияр вичин хъуьчIуьк кухтуна, Агьмедагъа вичин патав тахтадал ацукьарна, адахъ галаз ихтилатар ийиз эгечIна.

— Ваз Лезги Буба лугьудай кас чидайди яни? — хабар кьуна Бубади.

— Ваъ, — лагьана Агьмедагъади.

— Бес чин тийиз хьайила, ваз ада вуч писвал авуна, рекьиз кIан жедай кьван?

Агьмедагъадай чIални акъатнач. Бубади адаз гадаяр гьина аватIа къалура лагьайла, Агьмедагъа адаз минетариз, шез гатIунна.

— Буба, абурук хуькуьрмир, абур, тахьана, тахьана, кьуд лагьай папаз хьанвай балаяр я. Ваз вуч кIантIани за ийида, амма абурук хуькуьрмир, — минетзавай Агьмедагъади.­

Бубадиз Агьмедагъадин язух атана. Адан гъилер азадна, Бубади икI лагьана:

— Агьмедагъа, заз патрумар ва яракьар герек я, вавай абур Дербентдиз агакьариз жедани?

— Буба, ваз гьикьван вуч кIанзаватIа ва нел агакьардатIа заз лагь, за а кIвалах кьилиз акъудда, — хиве кьуна Агьмедагъади. Инал Бубани Агьмедагъа, дуствилин гъилер яна, чара хьана. Бубади датIана Агьмедагъадал кьил чIугвадай ва абурун арада еке дуствал хьанвай. Итимвилин гаф хуьзвайбуруз Бубади еке гьуьрмет ийизвай.

Подполковникдин  кьисмет

Бубадин гуьгъуьна хейлин хуьрерин девлетлуйрин фитнедалди казакар къекъвезвай. Абурун штаб Кьасумхуьрел алай. И кар чиз, ада гьамиша мукъаятвал хуьзвай. Са юкъуз Асадан булахдал ацукьнавай Бубадиз Мир­кIидихъай къвезвай рекье ТIунар лугьудай никIерин юкьвай авай рекьяй къвезвай цIуд касдилай виниз балкIанрал алайбур акуна. Бубади Алидизни Агьмедаз, тамук фена, кIеви хьун буйругъна ва тфенгрин ванер акъатайтIа, чинеба вичиз мукьва хьун тIа­лабна. Буба, вичин яракьарни япунжидин кIаник кIевна, ксанвайдан амалар ийиз, ярх хьана.

Вилик девирра КIиридиз МиркIидихъай Асадан булахдилай виниз ЯрчIурфар лугьудай чкадай яна къведай. Аквадай гьаларай, балкIанрал алайбурухъ и рехъ чидай кас галай. Эхирни абур, 13 кас, Асадан булахдив агакьна. Абуру, балкIанрилай эвичIна, гьайванар серин валарик кутIунна ва чпин яракьар патав гвай тарцихъ агалдна. Гуьгъуьнлай серин тарак квай Бубадиз салам гана, булахдиз мукьва хьана. Бубади салам кьуна ва, гуя вичиз хабар авачирда хьиз, абур, и къайдада яракьламиш хьана, гьиниз физвайбур я лагьана, хабар кьуна. Абурукай сада, “куь тамара Буба лугьудай са къуьр авалда, чун гьам кьаз атанвайди я”, лагьана.

— Амма чаз рехъ хъсандиз чизвач. Жечни чаз рехъ къалурайтIа, — тIалабна са касди.

Бубадин ивидал звал акьалтнавай. Ада, “вучиз къалурдач кьван” лагьана, яракьар алай чкадиз мукьва хьана, вичив гвай ингилисрин тапанчи акъудна, Алидизни Агьмедаз эвер гана.

“И тамара авайди къуьр ваъ, зун хьтин аслан я”, — лагьана, Бубади тапанчи атайбурал туькIуьрна. Казакрихъ галай чиндиз ва яшдиз чIехида Бубадивай яракь ишлемиш тавун тIалабна. Ада чпихъни хизанар авайди, чеб чIехидан буйругъдалди атанвайдакай хабар гана. Гьакъикъатда чпин вилик квай кас КIири Буба тирди чир хьайи казакрик лап кичI акатнавай. Алини Агьмед тамукай гъиле яракьар аваз хкатайла, казакрин руьгь дабандиз фена. Бубади казакрин дестедин кьилевайдавай Кьасумхуьрел алай абурун чIехидан чин ва тIвар хабар кьуна. Ахпа ада Алидизни Агьмедаз абурув гвай яракьарни патрумдашар вахчун буйругъна. Яракьар кIватI­на куьтягьайла, казакрин дестедин кьилевайда Бубадивай патрумар амачир яра­кьар хьайитIани чпив вахкун тIалабна ва, инлай кьулухъ мад ихьтин рекьиз хкведач лагьана, гаф гана. Эгер яракьар гвачиз Кьасумхуьрел хъфейтIа, адаз чпин эхир кьил пуч жедайди чизвай. Бубади адаз, авур итимвилин ихтилатдиз килигна, ичIи авунвай яракьар вахчудай ихтияр гана ва хъфин меслят къалурна, лагьана:

— Эгер квез, Кьасумхуьрел хъфейла, куь чIехида жаза гайитIа, зав са хабар агакьара, за адаз жувавай жедай са “хъсанвал” хъийи­да. Гьа ихьтин меслятдалди казакар элкъвена Кьасумхуьрел хъфена.

Гайи тапшуругъ кьилиз акъуднач лугьуз, абур вири кIвалахдикай азадна. И хабар агакьай Бубади тади гьалда КIиридай тир яхул Абдуллагьаз вичиз полковникдин парталар цун тIалабна. Яхул Абдуллагь хъсан дерзичи, заргар, къизил-гимишдикай хабар авай кас тир. Алухар гьазур хьанмазди, Буба, абур алукIна, Кьасумхуьрел рекье гьатна. Идарадин ракIарал акъвазнавай къаравулчийри атай полковникдиз икрамна, ам къенез ахъайна. Амма кьвед лагьай мертебадиз хкаж жезвай гурарин кIане авай патрулди документар къалур тавунмаз таниш тушир полковник ахъайзавачир. Бубади адан сивел вичин бармак эцигна, ам гурарин кIаник галчIурна, “секинарна”.

Гьа икI, Буба подполковник авай кабинетдиз акъатна. Сифте ада къарагъна, атай полковникдиз честь гана. Гуьгъуьнлай ам Буба тирди чир хьайила, яракьдиз гъил яргъи ийиз кIан хьана. Амма агакьнач: Бубади ам яна кьена…

И агьвалатдилай кьулухъ Бубадин гуьгъуьна казакрин мадни еке кIеретIар гьатна.­

Са сеферда Бубани, Алини Агьмед КIутI­ларин гьамамрал алайла, казакриз абур кьаз кIан хьана. Казакар лагьайтIа, къад касдилай виниз авалдай. Абурун арада ягъунар гатIунна. Буба ва адан дустар КIутI­ларин сурариз акъатна. Алидални Агьмедал хирерни хьанвай. Садавайни сурун къванерихъай хке­чIиз жезвачир. Вад казакдиз Бубади вичин гъилин кар къалурнавай.

Акваз-такваз мичIи хьана. Бубадиз кIан­завайдини гьа и кар тир. Ада,  Алини Агьмед кьвед кьве хъуьчIуьк кьуна, КIутI­ларин хуьруьн вилик квай къузадай виниз тухвана, абур ажалдин къармахрай ахкъуднай. Югъ хьайила, казакриз абур чуьнуьх хьайи сурарин къванерихъ галай кьван ивияр акурла, “абур яргъаз хъфидач, рекьида” лагьана, фикирна, гуьгъуьниз фенач. Амма Буба кьин тавунвайди чир хьайила, варлуйри адаз цIийи фенд гьазурнай…

«Лезги газет»