Терроризмдиз — ваъ!
Национализм, радикализм, терроризм, экстремизм…, пагь, ван жезвай кьван гафар вуч я! Садни я чи марифатдив, я чи къанунрив, я пак адетрив кьазвайбур туш, гьа са тегьерда инсан ва инсаният виляй вегьезвай, акьул-камалдивай чара ийизвай, адетдин инсанар инсанвилин рекьяй акъудзавайбур я. ХХI асирда, зи фикирдалди, ихьтин гафар ван тахьун лазим тир. Амма…
Национализм-фашизм-макъу тIегъуьн ХХ асирда вири дуьньяда негь авунай. Берлинда, эбеди ислягьвилин ва уьмуьрдин хатасузвилин лишан яз, Советрин аскердиз зурба памятникни хкажнай. Саки 50 йисуз чун гьа, гекъигайла, секинвиле яшамишни хьана. Бес гила? Дуьньядин чарх гьакьван кьулухъ гьикI хъфена?
Радикализмдин тIегъуьнчийриз инсаният гьатта ХVI асирдиз, гьадалайни анихъ галай чIулав ккIариз хутахиз кIанзава. Инсан кьиникь ветI кьейидайни кьазвач. Гьавиляй ИГИЛ хьтин (Россияда къадагъа авунвай) чIулав къуватрал чан гъана. Гьихьтин цивилизацияр тахьай мисал ийиз, гьикьван инсанрин иви экъична…
Терроризмдин идеология майданда твазвайбур гьа ивидихъ къаних, Аллагьдин тIвар кьаз, имансузрин рекьевай вагьшияр я. “Гуя михьи дин” хуьзва. Гьакъикъат масад я. И ва гьахьтин маса аллагьваранри махсус центрайрай “дуьньядин гьукум” лугьудайди гъилевайбурун чIулав тапшуругъар кьилиз акъудзава. Дуьнья цIа тван, уьмуьрдин къулайвилер терг ийин, девлетар тарашин… Эхь, гьа тегьерда Афгъанистандин, Иракдин, Ливиядин, Сириядин, Йемендин, гзаф маса уьлквейрин халкьар (миллионралди) къекъверагвиле туна, нафтни газ, къизилни ракь, якни техил чпиз дашмишзава. Чпин мал яз малумарзава чилин вири девлетар. Гьа тегьерда россиявийривни эгечIзава.
Къецепатан къацу пулари кьил-кьилелай алуднавай къадирсуз себийри гьа яргъарай къвезвай чIулав эмирар, тапшуругъар, ниятар лукIвилелди кьилизни акъудзава. СССР хьтин уьлкве чукIурунни гьа кардин нетижа я. Къе Украинада, Гуржистанда, Прибалтикада, Польшада, масанра вуч керематар тешкилзаватIа, чаз аквазва.
Алатай асирдин 90-йисара, алукьнавай асирдин эвел кьилера (саки 2000-йисалди) Россиядин а зурба экономика, асайиш тахьай мисал авурдан шагьидар чун вири я. 1999-йисан август-сентябрь варцара, кIусни я регъуьвал, я кичIевални авачиз, дуьньядин террористрин кIеретIар чи республикадизни гьахьнай. Къаст чи чилерал чпин “халифат” лугьудайди туькIуьрун, эхирдайни Россия хьтин государство чукIурун тирди садани чуьнуьхзавач.
“Россиядив чилер, девлетар гзаф гва, абур чи вирибурун пай квайбур я”, лугьузва арсузри. Девлет тарашун патал, вири алатар (гафни, пулни, яракьни, бейгьушни, ичкини, запабни…) кардик кутазва…
Чапхунчияр чи чилелай чукурна 20 йис алатайлани, терроризмдинни радикализмдин, экстремизмдин къурхулувал давам жезва. Чпини асул гьисабдай гьеле акьул чурун тавурбур, гьатта 12-15 йис тамам тахьанвай аялар желеда твазва. Террордин крар-инсан яна кьиникь, тарашун, къакъудун, гуж илитIун игитвилер хьиз, чпин вязер виртIедин чIунар хьиз къалуриз алахъзава. И кардал, газетрилай гатIунна, радиодинни телевиденидин, интернетдин, телефонрин (смартфонрин) вири мумкинвилер желбнава. Жуьреба-жуьре “чирвилер” гудай центраярни, клубарни, мектебарни гзаф жезва.
Ихьтин гьал авайди алатай йисан эхирра (декабрдин вацра) чи республикада кьиле фейи гзаф мярекатрал раижна! Месела, 17-декабрдиз РД-дин терроризмдиз акси Комиссиядин нубатдин заседанидал республикадин Кьили малумарайвал, аялрихъ, иллаки Сирияда ва Иракда женгинин гьерекатар кьиле фейи чкайрай хканвай, гьакIни яшар тамам тахьанвайбурун крарин рекьяй комиссийрин учетда авай аялрихъ галаз тухузвай кIвалах гужлу авун герек я. Абурук неинки диде-бубаяр, гьакI махсус органрин, СМИ-рин векилар, мектебрин муаллимар, муфтиятдин, яни мискIинринни медресайрин къуллугъчияр, тербиядин рекье авай вирибур акатзава.
Инал лагьанвай месэлайрай 18-19-декабрдин йикъара Махачкъалада “Рекъемрин алемда терроризмдиз акси кIвалах” лишандик кваз тешкилай илимдинни тежрибадин VI лагьай международный конференциядални гегьенш рахунар кьиле фена. Ана и цIарарин автордизни иштиракдай мумкинвал хьана.
Иниз чи республикадилай къецяйни терроризмдин идеологиядиз акси кIвалах тухузвай хейлин тешкилатрай, илимдин идарайрай, СМИ-рай векилриз эвер ганвай. Кавказдин геополитикадин клубдин секретарь-координатор Я.А. Амелинади, РД-дин Кьилин меслятчи, РД-да кардик квай терроризмдиз акси Комиссиядин жавабдар секретарь Д.Ф.Фейзуллаева, информационный къурулушрин Академиядин гендиректор А.И.Масаловича, РД-дин информатизациядин, алакъадин ва масовый коммуникацийрин министр С.В.Снегирева, масабуру авур докладра, рахунра алай аямда терорризмдинни радикализмдин, диндин экстремизмдин идеологиядин таъсир къуватлу яз амайди раижна. И карди чи вирибурун къуватар сад авун, СМИ-ра, интернетда, масанра инсандин акьул-камалдиз чIурукIа таъсирзавай затIарал сергьят, гьатта къадагъа эцигун герек тирди къейдна.
Чи телевиденидин хейлин каналри (НТВ, СТС, Рен ТВ, ТНТ, ТВ3, гьатта 1, 2-каналар ва масабур) къалурзавай гзаф сюжетри, кинойри, тешкилзавай шоу-ри терроризмдинни радикализмдин идеологиядиз аксивал тийизвайди гьисс тавуна туш. Ибурал сергьят алачирла, интернетдикай гьикI рахада?..
Чи хуьрера мискIинар гзаф жердавай инсанрин сабурлувал, адетриз вафалувал, гьуьрмет-хатур артух хьун, жуванди-патанди, хийирлуди-зарарлуди чир хьун лазим тир. Амма… Ажугълувал, пехилвал, гъиляй къведайвал авун, къанунриз аксивал къалурун, къайгъусуз хьун, зайифди кваз такьун… хьтин гьалар хьуни вирибурук къурху кутазвачни?
“Российская газета” хьтин чIехи органдиз кваз чи хуьрерай Сириядиз, Иракдиз, масанриз террористрин жергейриз фенвай жегьилрин (гадайринни, рушаринни) тIварар акъатайла, чандай зуз физвачни?!
Чи тамара са тахсирни квачир ксар ягъиз кьиникьи, музейриз, кIвалериз цIаяр ягъуни, ялгъузбурун кIвалер тарашуни квекай лугьузва? Ихьтин чкадал чи аялар, жаванар ни ва я куь гъизва?..
Чавай гзаф крари уях хьун истемишзава. Информациядин вири майдан чи гъиле авач. Адан мумкинвилерикай жуваз хийир къачуз чир хьана кIандачни?..
Мердали Жалилов,
литературадин отделдин редактор
