Очерк

Ноябрдин йикъарикай са югъ. Заз Махачкъаладай зенг атана. Фасагьатдиз дидед чIалалди рахазвай касди завай Хив райондин Фиригърин хуьруьн агъсакъал, багъманчи ва чатун устIар, дин, иман гвай муъмин касдикай газетдиз макъала кхьин тIалабна. Ахпа чир хьайивал, заз теклиф авурди “Лезги газетдин” кьилин редактор Мегьамед Ибрагьимович Ибрагьимов тир кьван.

Фикиррик акатай зун суалринни вере­вирдерин чилина гьатна. Зун хиялри са-са кIва­лиз тухвана: фиригъвийрин, куравийрин, камарвийрин. Ахпа зун захитIвийрин гелера гьатна. И легьзеда зи кьилиз Севзихан ­дайидихъ галаз алакъалу, зун вичин салаз, къелемлухдиз тухвай дуьшуьш атана. Анин гуьрчегвал, къайда акурла, зун анилай вил аладариз амукьнай. “Мягьтел жемир, чан хва, — лагьанай ада заз, — ибур вири за къелемарни тIурар ганвай тазар я. За бубадихъ галаз, гзафбуру хьиз, тама чIуру емишрин тарариз къенибурун тIур, къелем гудай. И кар заз, 5- 6 йиса авайла, лап хъсандиз чир хьанай”.

ЗатI гвачиз, завай а чIавуз анай эхкъечIиз хьанач. За иесидивай чумалдин, ичин ва чуьхверрин (гила тарар хьанвай), кьве-кьве къелем къачунай. Хкведайла акурвал, кьурун са пипIе чатун куьгьне целни кIавузар авай. Гьавиляй тестикь хьана: Мегьамед Ибрагьимовичаз лазим кас  — Керимов  Севзихан  Алиевич.  Амма са карди зун эглешарзавай: агъсакъал вичикай газетдиз кхьинал рази жедатIа, жедачтIа? Яшар хьанвай инсанриз чпикай кхьин, иллаки тариф авун хуш туширдини заз чизвай. А месэла гьялиз заз адан хци, хуьруьн “Чубарук” тIвар алай аялрин бахчадин заведующий Керимов Мурада ­куьмек гана.

Зулун вахт тирвиляй кIвале чимизвай. Зи вилик шикилчидин суьрет пайда хьана: яргъ алай стол цуьквер алай суфради безетмишнава. Адан патав парча алай стулри «ял язава», кIвалин юкьвал хьиз эцигнавай дивандал Севзихан дайиди “Лезги газет” кIелзава.

Мугьман акур Севзихан дайи явашдиз къарагъна, заз хвашкалди лагьана, жузун-качузун авуна. Хваш-бешдин легьзеяр алатна. Севзихан дайи секиндиз ахцукьна ва зазни ацукьун теклифна. Чкайрал динж хьайи чун рикIик квай фикирар тупIалай авунив эгечIна. Бугъ алахьиз гъайи мехмери чайдиз хупI ийиз, чун суьгьбетрив эгечIна.

“Цуьквер битмишарна кIанда, къалгъанар чеб экъечIда”, — Севзихан дайиди вичин фикирар бубайрин мисалдилай гатIунна. “Ихьтин кардив цуьк ахъайиз турди “Лезги га­зетдин” кьилин редактор Мегьамед Ибрагьимов я”

— Зи патай а касдиз чухсагъул лагь. За ахьтин къайгъудар инсанрал дамахзавайди я. За жуван уьмуьрдални дамахзава. За, бел­ки, чилел, инсанрин рикIера са гьихьтин  ятIани гел туна жеди. Къе авур хийирлу крар рикIел хкиз,  къуй жегьил-жаванрини бубайрин ва чIехи бубайрин уьмуьрар, кьисметар рикIел хкурай. Чи тарихда гьунарлу крар, игит рухваяр тIимил хьанач. Абур исятдани ава, хъженни ийида. Чна гьабурални дамахна кIанда…

Вилик гъанвай чаяр куьтягьдалди важиблу месэладин патахъай са ахьтин ихтилат хьанач, гьатта зи бейнида а кардин патахъай агъзур жуьредин фикирар, епер хьиз, чеб чпел алчуд жезвайтIани. Са фикирри  муькуьбуруз басрух гузвайтIани, икьван чIавалди кьиле пайда тахьай суалар арадал къвез­вайтIани. Абуруз жавабарни Севзихан дайидин руьгьдин дегьнейра зун паталди сирер яз гьеле амазмай. А сирер ахъайдай ачар Севзихан дайиди заз ачухарун лазим тир рикIел хкунра авай. Абурни къенин юкъуз къизилдин куьлегдиз элкъвенвай.

Зегьметда лигим хьайида четинвилериз гардан кIирдач лугьуда халкьдин мисалда.

— 1941-йис. А чIавуз зи вад йисни хьанвачир жеди. ЯтIани а вахт рикIел хуьдай кьве кар зи фикирда ама: яркIивийрин майи­шатра бегьеррин булвал ва башламиш хьайи залум дяве. Амма и крарин къуьруь­вални хцивал за жуван хамуналди тамамдаказ гьисс авунвачир. Зун гьеле жуван аялвилин дегьнейра амазмай, — суьгьбетзава агъсакъалди. — Ими дяведиз тухвай хабарди, шаксуз, зун, стха Балихан, гьа имидин аялар са шумуд йисан чIехи авунай. А чIавуз заз пашманвал вуч затI ятIа чир хьанай, гьикI хьи, ам заз акур хьтинди яз амачир­. Гьа чIавалай башламишна, зи вилик течир легьзеяр, рагъул йикъар, четин крар ачух жез башламишна.

Гуьгъуьнин суьгьбетрай чир хьайивал, Севзихан дайидин бубади, Алиди, Агъа За­хитIдал колхоздин чатухъан яз зегьмет чIуг­вазвай. Зегьмет чIехиди тиртIани, къазанжи тIимил тир. А тегьерда бубадиз имийрин хизанарни галаз 16 касдиз фу гуз четин жезвай. Гьавиляй ам кьвед лагьай сеферда ­Кашанхуьруьз акъатнай. ЗахитIрин колхозни гъилелай вегьеначир.

Кашанхуьруьз ахкъат хъувун чи хизан колхоздин председатель Сафаров Зигьирбега хъсандиз къаршиламишнай. Зегьметдин йикъар артух гунилай гъейри, хизандиз нек патал дана галай кални ганай. Дугъриданни, ам инсанперес касдин мергьяматлувални тир, къайгъударвални. Бубайри лугьу­дайвал, рикIе рагъ авай инсандиз дардавайдан язухни атана кIанда, гьайиф чIугунни кутугнава.

— 1938-йисуз сифте яз чун Кашанхуьруьз куьч хьанай, — рекьиз ахкъудна Севзихан дайи­ди вичин рикIел хкунар.

Жувакай жуваз са гьал хабар хьайила, за бубадиз цел чIугваз, цIивинар гъиз, лигимрин чанахда яд цаз куьмекар гудай. Тарифар авурла, зак лувар акатдай, 3-4 йис хьанвай зун къуват акакь тийидай кIвалахар ийиз алахъдай, амма бубади ихтияр гудачир.

“Бегенмиш тахьай кIвалах рикIи чIугваз­вач, рикIи чIугун тавурди — гъилери”, — лугьуда чи халкьди. Зунни гьахьтинбурук акатзавай. Яваш-яваш бубадин кIвалахди зи рикIе муг ийиз башламишна, — давамар хъувуна агъсакъалди фикиррикай уях хьайидалай кьулухъ. — И кар акур бубади, хехинив кьаз таз, жегьривал квай леэн, чукIулдин тия, бал­кIандин михер, мукал, лезги дергес яд авай чанахдиз вегьез тадай. Зазни акI жедай хьи, завай чатун кIвалахар вири жеда, амма завай бубадин куьмекчияр тир кIаш-кIута гьич хкажизни жезвачир. А карни заз чизвай, ятIани жуван зайифвал я хиве кьаз, я къалуриз кIандачир.

Сифте йикъара заз бубадин са кар сир яз амай. Ада вичин гъилин гьар са затIунал  гьарфар кхьидай. Вучиз? Чир хьайивал, ам бубадин затI я лагьай лишан тир. Ахьтин­ лишанар магьир устIарриз виридаз авай.   За бубадивай анал вуч кхьенва лагьана ­хабар кьурла, ада заз вичин тIвар — Али — кхьенвайди лагьанай. Гьамни — араб гьарфа­ралди.

1946-йис зи хизан патал гзаф заланди хьанай. Ими амач лагьай “чIулав чар” госпиталдай хтанай. Гьич хабарни авачиз, бедбахт­вилин дуьшуьшдик акатна, бубани кечмиш хьана. Мирес-варис чахъ акьван амачирвиляй, хтай сад-вадни шикестаяр тирвиляй чун азарлу дидедин хиве гьат хъувунвай. А чIавуз зи кьилиз атай кIвалах бубадин чатун сенятар тармар тавун тир, вучиз лагьай­тIа, жувакай жув хьайила, заз чатун устIар жедай  фи­кир авай, жуван буба хьтин. А вахтунда за Кашанхуьрел 3-класс акьалтIар­навай. Буба амайла хьиз, суфрадик заланвални кумачир. ЯтIани, гьазур раж ва бубади чан аламаз колхозда къазанмишнавай зегьметдин йикъарни амай. Алава яз, чIехи стха Балихана колхозда кIвалахзавай. Хуьруьз хъша лугьудайбурни хьанай, амма диде рази тушир, бубадин сур Кашанхуьруьн сурара авайла. Диде кечмиш хьайила, чахъ ахьтин фикир амукьнач. ЧIехи имидин юлдашди чун вичин патав хутахна. “За кьуд-вад сив хуьзва, мад кьуд хуьн хъувуртIа, са затIни жедач. Дар я, чизва, амма зун кьуд итимдайни тушни?” — лу­гьуз, зарафатарни ийидай рагьметлуда. Къене рикI авай ада вичи хиве кьур кар, гайи гаф кьилизни акъуднай.

Диде кечмиш хьайила, Севзихана 4- класс куьтягьнавай. Хуьре авайди сифтегьан­ мектеб тир. Вини ЗахитIа 7-классдин мектеб авай. Хуьруьн аялрихъ галаз Севзиханни аниз физ-хтана. Гьелбетда, рекьи аялриз тадини гузвай. Иллаки зулуз ва хъуьтIуьз. Гьаниз килигна, ам 5-классдилай гуьгъуьниз КьванцIилрин мектебдиз акъатна. Ана интернат авай. И карди ЗахитIа аялриз кIелунни регьятарзавай, руфунни тухарзавай. Кьван­цIи­лай тир Велиханов Велихан муаллимди захитIвийрал гуьзчивални тухузвай. Бязи вахтара аялар вичин кIвализ тухудай, кайванидив пек-партал чуьхуьз тадай. Ам Али бу­бадин гъилелай фу тIуьр ксарикай сад тир. Гьа хъсанвал ада рикIелай алудзавачир. Муаллимди Севзиханаз лугьудай: “За ваз, Севзихан, фу гуда, амма ви бубади заз гайи кьван ваъ. Зал акьалтай якIун са пай ви бубадин фалди акьалтна, кIарабрин са пай гьадан целди чIехи хьана”.

КьванцIила 7-класс куьтягьай зими же­гьил Севзихан хайи хуьруьз хтана. КIелунар ийиз физни темягь авай, амма уьмуьрдин муркIари умударни макьсадар жуьгьенрал гъанач. Гьавиляй ада бубадин пеше давамарун, гьадалди хизандиз харж къазанмишун кьетIна.

— Агъа ЗахитIа колхоздин седривалзавай дяведин ветеран Абдул лугьудай касдин куьмекдалди Севзихан, лап жегьил тиртIани, колхоздин чатухъанвиле яз кIвалахал кьабулна. Гьахъни тайинарна: вацра зегьметдин 35 югъ. Зи шадвилихъ кьадар амукьначир.

14 йиса авай Севзихана колхоздин майишатдиз, макъарилай башламишна, мих-масмардал къведалди гьар са затI гьазуриз хьана. Чин тийизвай затIар гадади, тIвар-ван авай устIаррин патав физ, чир хъийизвай. Гила, токарный ва цIалцIамардай станокар авачир девирда, адавай резбени кваз устадвилелди кутаз жезвай.

— 1955-йисалди за хуьруьн колхозда чатухъанвал авуна. А йисан зулухъ зун армия­диз тухвана. Пуд йисан къене за Ватандиз вафалувилелди къуллугъна. Пияда кьушунрин полкуна къара аскердин гьал гьихьтинди ятIа, квез чида. Им зун азиятдик хьана лагьай чIал туш. Складар ва маса имаратар хуьз, къаравулвилизни фидай. Амай вахтунда за цехда демирчивалзавай. Гьана мадни за жуван тежриба хкажна, бязибур а пешедив вердишарна.

Армиядай хтайдалай кьулухъ за Цналрин хуьруьн колхозда демирчивална. Паспорт гайидалай гуьгъуьниз зун Дербентдиз кIвалах жагъуриз фена. КIвалах жагъурунни регьят тушир. Шумуд чкадиз фенатIани, кIва­лах авач лугьузвай. Ксудай чка жагъун тавурла, зун кьве йиф вокзалдик акъудуниз мажбур хьана. Пуд лагьай йикъан пакамахъ, хуьруьз хъфидай билет къачуз, автостанциядик хтай зи вил симин тарцел алкIурнавай чарче акьуна. Адални ракьун рекьин деподиз чатухъан кIанзава лагьай малумат алай. Зак лувар квайтIа, белки, за аниз лув гудай жеди. Заз гьакьван шад хьанай.

Кадрийрин отделдиз фейи завай пешекарвилин документ тIалабна. Ам захъ авачир. Кьабулиз жедач лагьана, зун кьулухъ эл­къуьрна. Кабинетдай экъечIдайла, за адавай чпиз документ кIанзавани, тахьайтIа, пешекар лагьана, хабар кьунай. Ада заз чуькьначир. Са кьадар рекьиз хтай зун кьулухъай зав агакьар хъувур кадрийрин отделдин пешекарди вичихъ галаз хутахна. Ада зун деподин са цехдиз тухвана. Ана зун бригадирди, мастерди, цехдин начальникди ва кьве фяледи гуьзлемишзавай.

Чпиз мягькемвал кIанзавайди я лагьана, фялейрикай  сада гъана Севзиханан вилик къеняй хана акъатнавай къегъ галай ракь эцигна. Абур галкIур хъувун тапшурмишна. Куьгьне девирдин вагонар галкIурдай ­ахьтин алат жегьилдиз гилалди акунвачир. ЯтIани ам гъавурда акьуна. Къеняй акъатнавай ракьун кьил ада чепедай асунна. Кьве ракьни тухвана, цIай квай чатук кутуна. Ван ацалтна, турбадин кIуфай акъатзавай вили мурцари ракьар жегьре рангуниз  гъиз башламишна. И арада цехдин начальникдивай акъвазиз хьанач. Ада жегьилдивай ракьариз вучиз чеб янавайди я, абурал шуьшедин гъуьр кIвахна кIанзавайди я лагьана хабар кьуна. Ада жаваб ганай: “Шуьшедин гъуьр заз чидач, чеб цIу кIеви ийизва. Ам ракьалай алатзавач. Ракьун ифин вичин къене амукьзава. Саки цIранвай ракьар хъсандиз гал­кIида”. Дугъриданни, гьакI хьунни авуна. Тежриба хьанвай Севзихана, жегьревал вичин чкадал атайла, тадиз ракьар цIукай хкудна. Асуннавай чкайрилай чепедин къат алудна. Легьзени квадар тавуна, абур сад-садан ­къене къуватдалди хтуна. Вахт квадар тавуна, ракьар яд авай чандиз вегьена. Севзихан дайиди зун гъавурда турвал, гьяркьуь ва хъуьтуьл хьанвай ракьар, чпин чка кьуна, къайи циз вегьейла, агаж хъжезва. Инал гьа кар тикрар хьанвай. Къурна, цикай хкудай алатдикай битав сад хъхьанвай. Фялейри гьикьван кIашарив янатIани, алатдин паяр чеб чпивай къакъат хъувуначир. Начальник ­фикиррик акатна, Севзиханаз килигиз акъвазна. Ахпа “кьабула” лагьана, экъечIна хъфена.

Жегьилдивай депода яргъалди кIвалахиз хьанач: къванцин цIивиндин гужлу ялци адан сагъламвилиз таъсирзавай. Кьвед-пуд вацра кIвалахай Севзихан деподай экъечIна, Дербентдин СМУ-да кIвалахал акъвазна.  Къванцин устIар яз, ада Дербентда, Огнида, Избербашда яшайишдин кIвалер, мектебар, идараяр эцигиз хьана. Гуьгъуьнлай Белиждин консервиярдай заводда, автобазада гагь фялевиле, чатухъанвиле, гагь бригадирвиле, эцигунрин мастервиле, багъманчивиле зегьмет чIугуна. Гьина кIвалахнатIани, ада вичин тежриба артухарзавай, гьакъисагъ зегьметдай аферинарни грамотаяр къачузвай.

— 1966-йис тир, — давамарзава Севзихан дайиди. — Гатфарин залзалади неинки чи ­чилер, гьакI халкьдин кьисметар, рикIер, ­мурадар, гележег — вири къарсурна. Зун Белиждай хуьруьз хъфена. Ийир-тийир хьанвай кайвани зун хтунал шад хьанвай. Гуьнгуьнай акъатиз  гьазур хьанвай кIвалин майи­шат за кIевелай гъиле кьун хъувуна. Хеб-мал чкадал хкана, дараматдал, багъдал гъил эл­къуьр хъувуна, питомник кутуна. Хуьре авачир цIийи сортарин къелемар жуван багъдани акIурна, халкьдизни, садакьа хьуй лагьана, гана. Амма чаз багъдин емишар дадмишдай мумкинвал  хьанач: хуьр куьчарай кьве йисалай, зи фикир хайи хуьр гадар тавун тир­тIани, за ЦIийи ЗахитIдал ваъ, ЦIийи Фиригъдал бине кутуна.

1989-йис къведалди, Севзихан дайиди  Хив райондин “Сафаралиевский” совхозда вичин зегьмет ­чкадал хкана. Гьа и йисуз Фиригърин патав гвай мублагь чилерал “Дагъустандин цуьквер” тIвар алай цIийи майишат пайда хьана. Аниз хъсан пешекарар ва зегьметчи фялеяр кIанзавай. Севзихан дайи ва са  кьадар фиригъвияр аниз кьабулна. Ада сифте ­фялевиле, бригадирвиле, эхирдай агрономдин куьмекчивиле кIвалахна. Гьа икI ада цуьк­верин майишатда 15 йисуз зегьмет чIу­гуна. А йисара анай уьлкведин фармацев­тикадин карханайриз жуьреба-жуьре цуькверин, белки, вишев агакьна рефрежераторар рекье туна жеди. Майишатди цуьк ахъайзавай, девлетлу жезвай, амма уьлкве тармар хьуни “Дагъустандин цуькверни” тахьай мисална. Гьеле гьана кIвалахзамаз, Севзихан дайи пенсиядиз экъечIна. А чIавуз зегьметчи агъсакъалдин стаж 46 йисни, 6 варзни 10 югъ тир.

1936-йисуз  Хив райондин Агъа ЗихитIрин хуьре дидедиз хьайи Севзихан дайидин къе атана 86 йисалайни алатнава. И вири йисара гьар жуьре дарвилер, рикIин къайивилер акур агъсакъалдилай вичин уьмуьрда гзаф затIар гуьнгуьниз гъиз алакьнава. Ам са чIавузни, гъилер хъуьчIуькни ченедик кутуна, серсер яз амукьнач. Вичин сабурлувили, мергьяматлувили, сифте гзаф четин хьанатIани, цуькведал, ахпа бегьердал атай уьмуьрдин сагьиб хьана ам.

Тахминан кьуд йиса авайла, буба Алиди Севзихан дайидиз неинки капI ийиз, бязи аятрин баянрикай рахаз, гьакI бедендин ва къенепатан алемдин, мецинни фикиррин михьивал хуьзни чирна. Дерин ва хци зигьин авай Севзихан дайиди гьеле жегьил вахтарани, гилани  рагьметдиз фейи кас Къуръандин лазим аятралди агъа дуьньядиз  рекье туна ва твазва. Йисар алатурдавай ада, гъавурда аваз, руьгьдин гьахълу тIалабунрин исламдин рехъ вафалувилелди еримишна. Алай вахтундани и кардал амал ийиз хьунал ада дамахзава.

“Лезги газет”  исятдани Севзихан дайидин гьиссерин ем яз амазма. 1955-йисуз рикIе муг авур “Коммунист”, къе маса тIвар алатIа­ни, агъсакъалдин гьевесдин лувар я. Зун ви­чикай газетдиз макъала кхьин патал кIва­лиз фейилани, Севзихан дайи, “Лезги газет” кIе-лиз, дивандал ацукьнавай.

— Зи рикI алай кIвалах, — лугьузва агъса­къалди, — Куругъли Ферзалиеван кроссвордарни сканвордар ацIурун, Мердали Жалилован “Веревирдер”, “Дин” рубрикайрик кваз гузвай материалар кIелун, абурай кьил акъу­диз алахъун я. Заз, ихтияр гайитIа, редакциядин коллективдивай са тIалабун ийиз кIан­зава: газетдин гьа 15-чина чи чIалаз таржума авунвай Къуръандин текст гун. Урус чIалаз элкъуьрнавай текстинин гъавурда четиндиз акьазва.

1959-йис Севзихан  дайи паталди важиблуди, уьмуьрдин гуьнедай винелди еримишайди хьана: гадади вичин кьисмет, бахт, шадвални пашманвал цналви руш Ими­натахъ галаз сад авуна. ЦIийиз эцигай мука не­инки вафалувал, чим, сабурлувал, ри­кIе­рин нур, шадвални гьевес, къенепатан ­дуьньядин гуьрчегвал хвена, гьакI абуру 4 велед (2 гадани 2 руш) чIехи авуна, абуруз инсанпересвилин, мугьманпересвилин, ватандашвилин дуьзгуьн тербия гана, уьмуьр­дин шегьредал акъудна. Алай вахтунда, уьмуьрдин юлдаш амачтIани, Севзихан дайи тек ва су­гъул­ туш. Адак 14 хтулдини штулди уьмуьр гье­веслудаказ давамарунин шад гьиссер кутазва. Мадни ада гьиссзава хьи, гьикьван рикIин къайивилер хьа­натIани, уьмуьр, шуьр­бет хьтин ширинди яз, дигмиш хьанва.

Абдул  Ашурагъаев,

лезги писателрин Союздин член