(Эвел — 49-нумрада)
Кьвед лагьай цех ада Миграгъа ачухна. Миграгъар вижевай чка я. Ам виликан девирда лезгийрин гамар хурунин меркезрикай сад тир. Сифте вахтунда цехдиз гзаф инсанар атана — 50 кас. Вири абур гамар хурунин рекьяй тежрибалу устIарар тир. Абурухъ галаз цехда секиндаказ кIвалахунин ва гьазур хьанвай халичаяр тайинарнавай вахтара вахкунин гьакъиндай икьрар кутIунна. Герек тир вири материалар абуруз цехдиз гъизвай. Идалайни гъейри, Бесира Мусаевади цехда ремонтдин кIвалахар кьилиз акъудна ва ина зегьметдин къулай шартIар арадал гъана. Амма гила ина маса месэла арадал атана. Кар ана ава хьи, Миграгъа хуьруьн вири агьалийри гатфарихъ келемар цазвай ва зулун геждалди абур и кардал машгъул тир. Бесира Мусаевадин гафаралди, вичивай Миграгъа гьамишалугъ яшамиш ва кIвалахрал гуьзчивал тухуз тежезвайвиликай менфят къачуналди, гамар храдайбур кIвалахдин графикар чIуриз, чпин хушуналди хуьруьн майишатдин кIвалахрал физ башламишна. И кар себеб яз, халичаяр вахкунин меслят хьанвай вахтар чIур жез эгечIна. Виликамаз зегьметдин гьакъи къачунвай заказарни абуру вахтунда кьилиз акъудзавачир. Инсанрихъ я жавабдарвал, я тешкиллувал амукьнач. Гьа икI, Миграгърин цехни агал хьана. И сефердани зиянар Б.Мусаевади вичин хивез къачуна.
Бесира Мусаевадин пуд лагьай алахъун Цицикрин хуьре хьана. Ам Кьасумхуьруьн администрациядихъ галаз цех арендада къачунин икьрар хьана. Вири виликанбур хьиз, инани гадарнавай цех (ада кIвалах тийиз гзаф йисар тир) къайдадиз хкана. Ина ремонтдин кIвалахар кьилиз акъудна, дарамат чими авун патал пичер эцигна, гьар жуьре шейэр гъана, инаг техникадин шикилралди таъминарна. Сифте инани цехдиз гзаф устадар атана ва абур еке гьевесдивди гамар храз эгечIна. Сифте килигайла, вири хъсан тир. Амма са кьадар вахтундилай цехдин къаравулдихъ галаз алакъалу месэлаяр арадал атана. Ада цехда авай вири шейэр ва цех вични саки вичин хсусият яз гьисабзавай. Ада кIвалахдиз манийвалзавай, гьар жуьре себебралди датIана къалмакъал акъудзавай. Амма виридалайни аламат жедай кар ам тир хьи, маса гузвай халичайрилай къаравулди вичиз процентар истемишиз эгечIна. Ада а кардикай даях кьазвай хьи, гуя цех вичин ихтиярда ава, чкадин властдин органра виринра адан мукьва-кьилияр ава. Гьавиляй, вичиз процентар гун тавуртIа, четинвилер арадал къведа лугьуз, ада къурхуяр гузвай.
Бесира Мусаевади адан аксивилериз дурум гана ва къаравулдиз процентар гуник кьил кутунач. Амма са кьадар вахтундилай са ни ятIани Цицика тапан хабарар чукIурна, гуя гамар храдай цехда кIвалахзавай вирибуруз бейкарвиляй гузвай чпин пособияр мад хгудач. Нетижада цехдиз кIвалахиз шадвилелди атай устадрик къалабулух акатна ва абуру, бейкарвиляй гузвай чпин пособияр квахьуникай багьна кьуна, кIвалахдикай кьил къакъудиз эгечIна. Устадрин дуллухар и пособийрилай хейлин гзаф тиртIани, дишегьлийри сад-садан гуьгъуьналлаз цехра ийизвай кIвалах тазвай. Нетижада цех агалуниз мажбур хьана.
Алава хъийин, 2021-йисан августдиз чна — Ш.Пашаевади, Б.Мусаевади, Ф. ва З.Асалиевайри Цицикрин хуьре авай цехдал кьил чIугуна. Ина авай гьалар перишанбур тир: ханвай гуьзер, цлара хъиткьерар, ктIанвай кIарасдин полар. Са залда гамар храдай 15 станок, муькуь залда муьрхъуь кьунвай ва чпи ремонт истемишзавай 16 станок авай. Гьа икI вири чкIанвай гьалдиз атанвай.
Аквазвайвал, вири пуд дуьшуьшдани месэлаяр къенепатай эгечIзавай ва абуру вири кIвалах тахьай мисал ийизвай.
Чна Бесира Мусаевади Кьиблепатан Дагъустанда 2004-йисуз гамар храдай цехар кардик кутунин алахъунрин гьакъиндай куьрелди суьгьбетна. Гьавиляй чна маса рекьяй фин кьетIна — кьилдин ксарин ваъ, сад тир ва хъсандиз тешкилнавай къурулушдин рекьяй.
Гила чун проектдал хквен. Лезги гамар хурун кIвачел ахкьулдунин чи милли проектда Бесира Мусаевади, винидихъ къейднавайвал, проектдин технический директор яз, кьилин роль къугъвазва. Техникадин терефрихъ ина акьалтIай важиблувал ава. Технический директорди гьихьтин тадаракар, материалар, техникадин гьихьтин шикилрай гамар хурун герек ятIа тайинарзава. Проектда кьве тереф ава: чирвилер гун ва производство. Абур сад-садахъ галаз алакъада ава. Проектдик вичихъ видеотарсар галай лезги гам хурунин техникадай методикадин курс гьялунин месэла ква. Производствода къачунвай вердишвилер мягькемарунин мураддалди кIелнавайбуру лап куьруь вахтара кIвалахун лазим тирди фикирда кьуналди, чна кIарасрин гъвечIи станокриз пулдин такьатар харж тавуна, гьасятда заводрин пешекарвилин станокар маса къачун кьетIна. И месэлани технический директорди гьялзава.
Проект кьилиз акъудунин рекьяй чна жуван камар мумкинвал авай виринрай гьар жуьре размердин гамар храдай, чебни заводра акъуднавай станокар маса къачунилай башламишун кьетIна. Ихьтин станокар советрин девирдин гамарин фабрикайрилай кьулухъ амукьнава. Бесира Мусаевади абур виридалайни хъсанбур яз гьисабзава, вучиз лагьайтIа абурухъ халича дуьзарзавай ва акъажзавай механикадин “крутилка” ава. Чпин екевилизни килиг тавуна, металлдикай туькIуьрнавай заводдин станокри гам храдайбурун зегьмет хейлин кьезиларзава ва идан нетижада халичадин дуьз чин гузва. Мад станокрин са жуьредивайни пешекарвилин производствода металлдикай туькIуьрнавай заводрин станокрихъ галаз “бягьс” чIугваз жезвач.
Алай гатуз (2021-йис) чна республикадин Табасаран ва Хив районра заводри гьасилнавай гамар храдай пешекарвилин тадаракар маса къачунин алахъунар авуна. Чна тамам вири йисуз и кардал кIвалахзавай. Гьа икI, чна талукь тир складар жагъурна. Инра гьеле советрин девирда агалзавай гамарин фабрикайрай тир гамар храдай станокар хуьзвай. Чна абурукай гьи станокар чкадинбуру маса вахчунватIа ва гьибур государстводин балансдал амукьзаватIа чирна. Чи бахтуни гъана, эхирни чна заводрин гзаф кьадар станокрин хсуси иесияр жагъурна. Гьа са вахтунда чаз чи къайгъуйрикай хабар авай са инсандин патай проект патал талукь тир кьадар станокар маса къачунин мураддалди пулдин такьатар чара авунин теклиф атана. Имни чун патал а вахтунда еке шадвал тир.
Эсиллагь эвезсуз (безвозмездный) бинедаллаз и касди вичин патай чаз маса къачун патал гамар храдай 50 станокдин пул гун теклифна. Амма и вахтунда чна и станокрин иесийривай абур маса гун патал разивал къачунвачир. Гьавиляй абурухъ галаз икьрар хьун патал чна мадни зур йис серфна. Рахунар гзаф заландаказ кьиле физвай. Абуру чпин хийирдиз маса заказчикрин патай заказ гуьзетзавай. Нетижада 2021-йисан гатун эхирда чаз чкадал атана пул гунин ва станокар вахчунин теклиф атана.
Амма и чIавуз пул гун хиве кьур касди вичин гаф хвенач, яни ада тапарарна. Ада жаваб гайивал, чаз куьмек гатфарихъ гун хиве кьуна, гила лагьайтIа, гад я ва гьалар дегиш хьанва. Станокар маса къачунин мумкинвал гъиляй акъуд тавун патал ва куьмекдик умуд кваз чун жуван проектдин гьакъиндай патан инсанриз суьгьбетар авуниз, абуруз жуван планар ва фикирар ачухариз, халкьдин проектдиз темягьсуздаказ куьмекдай меценат жагъуруниз мажбур хьана.
Чпиз проектдиз итиж авай нин патав фенатIани, абуру чаз проектдин гьакъиндай тамамвилелди суьгьбет авун тIалабзавай ва чав гзаф кьадар суалар вугузвай. И ксарин гафаралди, абуруз вири проектдихъ галаз таниш хьайидалай кьулухъ ам кьилиз акъудунин карда куьмек гудани ва я гудачни къарар акъудиз кIанзавай. Рахунрилай ва чи планар чирунилай гъейри (куьне станокрикай вучда? куьне абур гьиниз тухуда? абурухъ галаз вуч ийида? эгер куьмек гайитIа, халичайрин къимет гьикьван жеда ва абуру производстводилай шумуд процент къачуда? ва икI мад), чаз садани са куьналдини куьмекнач. Финансистри халкьдин сенят кIвачел ахкьулдуниз ваъ, абуруз и кардай лап фад еке къазанжи атунин кардиз итиж ийизва. Халича храна, ам маса гун патал сенят кIвачел ахкьулдун — им тамам еке кIвалах я. Станокар лагьайтIа, абур анжах халичаяр храдай тадаракар я, абуру чпи чпелай халичаяр храдач кьван. И кардин гъавурда финансистар авач ва абуруз и кар итижлуни туш.
Дуьз лагьайтIа, чаз чи зегьметдин хабарни авачир маса нетижаярни акуна: проектдай тир чирвилер гунин ва производство тешкилунин гьакъиндай чи фикиррин ван СтIал Сулейманан райондин ва Дербент шегьердин бязи инсанриз атана. Абуру чи фикирар бинедиз къачуна. Чаз чизвайвал, исятда Кьулан СтIалрин школадин классрикай сада ремонт кьиле физва. Ина аялриз гамар хурунин сенят чирун фикирдиз къачунва. Гележегда ядигаррин туьквенар патал куьлуь халичайрин шейэр хурунин производство кардик кутада. Идалайни гъейри, Дербентда кIевнавай халичайрин цехрикай сад кIвачел ахкьулдунин алахъунар ийизва. И кар алай гатуз Загьидин Асалиевани кьилиз акъудун теклифзавай. Ам чи терефдал алай, проектдиз вичелай алакьдай куьмек гузвай кас я.
(КьатI ама)
Шерибан Пашаева, тарихчи
