Экуь гележег патал женгчи

Къази-Мегьамед  Агъасиев  (1882-1918-йисар) —  лезгийрин социал-демократвилин сифте партия (Бакуда РСДРП(б)-дикай хкатна­вай­ хел) яратмишайди ва адаз регь­бервал гайиди. Адан тIвару­нихъ галаз Россиядин империядин (Бакудин ва Елисаветпольский губерниядин Кеферпатан паюнин, Да­гъустандин областдин кьиблепатан паюнин Къубадин уезд) лезги халкьдин мулкара РСФСР-дин къу­рулушдик кваз Лезгийрин советрин автономия яратмишунин макьсад алакъалу я. Ада лезги халкьдин аслу туширвал къазанмишун вичин мураддиз элкъуьрнавай. Ам лезгийрин милли социал-демократвилин “Фарук” партиядин макьсадни тир. Гьайиф хьи, душманри чпин вилик ихьтин везифа  эцигнавай рухваяр тергна, мурадни мурад яз амукьна.

2022-йисуз Къази-Мегьамед Агъасиеван 140 йис тамам хьанва. Халкьдин регьбер хьуниз кутугнавай игит инсан гьеле советрин девирда гьахъсуздаказ рикIелай ра­къурна. Алай вахтундани  и кар давам жезва. Чун и гьахъсузвал туьх­кIуьр хъувуниз мажбур я. Гьа са вахтунда чир хьун лазим я хьи, ада лезгийрин “Фарук” тIвар алай сиясатдин сифте партия яратмишна ва лезги халкь патал вичин чан гана. Къази-Мегьамед Агъасиев 1904-1918-йисарин Кавказдин машгьур кас, большевик ва инкъилабчи, социал-демократ, халкьдин регьбер, вичин халкьдин экуь гележег патал женгчи тир. Хайи чил туьркверин ин­тервентрикай хуьналди, ада вичин чан гана. 1918-йисан 19-сентябрдиз ам туьркверин военный ставкадин къарардалди Кьасумхуьрел гуьллеламишна.Къази-Мегьамедан кIва­лахда виридалайни важиблуди ада тарихда сифте яз лезги халкьдин милли партия яратмишун хьана. Гележегда ам РСДРП(б)-дин­ къурулушда десте яз арадал атана.

Лезгийрин милли социал-демократвилин партия “Фарук” инкъи­лабчияр тир Къази-Мегьамед Агъа­сиева ва Мукьтадир Айдинбе­гова 1907-йисуз РСДРП(б)-дин Бакудин коми­тетдин къвалав яратмишнай. “Фарук” партия­дин штаб-квартира Баку шегьерда авай. Къад лагьай асирдин эвелра адан чIехи пай лезги фялейрикай ва интеллигенциядикай ибарат тир. Лезги халкь сиясатдин рекьяй савадлу авун ва лезгийрин арада социализмдин (марксизмдин) фикирар арадал гъун “Фарук” партияди вичин кьилин кар яз гьисабзавай.

Партиядин кIвалахда кьве девир авай. Сад лагьайди савадлувал гунин сиясатдин кIвалахдихъ галаз алакъалу тир ва ам 1907-1917-йисарал гьалтна. Кьвед ла­гьай­ девир 1918-йисаз (январь-декабрь) талукьди хьана. И девирда лезги халкьди Кавказдиз сухулмиш хьанвай туьркверихъ галаз партизанвилин дяве тухузвай. “Фарук” партия кардик кваз хьайи вири девирда Къази-Мегьамед Агъасиеван женгинин юлдаш Мукьтадир Айдинбегов тир.

Къази-Мегьамед Гьажи Давудалай кьулухъ лезги халкьдин тарихда кьвед лагьай тIвар-ван авай кас я. Ам чи халкьдин лап хъсан гележег патал женгчи яз экъечIна. Им­ни гьар са лезгидиз чир хьун лазим я. Къази-Мегьамед Агъасиева, большевиствилин кIвалахдилай гъейри, лезги республика яратмишунин проектдикай фикирзавай. Гьайиф хьи, яна кьейидалай кьулухъ адан важиблу чарар, дневникар, Бакуда “Фарук” партиядин документар гел галачиз квахьна.

1918-йисуз Бакудин коммунадин милли инкъилабдин къуватри (лезгийри, талышри ва масабуру) туьркверин сиясатдал амалзавайбуруз манийвалзавай. Абурун мурад неинки Советрин власть тайинарун, гьакI советрин халкьарин ихтияррин гьакъиндай Сталинан декларациядин бинедаллаз чпин халкьарин аслу туширвал къачун ва абуруз талукь яз тарихдин гьахълувал арадал хкун тир. Гьавиляй, Кьиблединни РагъэкъечIдай патан Кавказдин региондиз сухулмиш хьуналди, туьрквери сифте нубатда чпин чилерал хсуси республикаяр яратмишдай ниятар авай ксар тергзавай. Абурук Къази-Мегьамед Агъасиевни акатна. Виринра адан гуьгъуьна къекъвезвай.

1918-йисан апрелдин юкьвара туьрквер сухулмиш хьайидалай кьулухъ Кавказда мусибатдин ва­къиаяр кьиле фена. И карди регион стхади стха рекьидай граждан дяведал гъана.

Туьркверин кьушунар Кавказда Германиядинни Туьркиядин кьушунрин верховный главнокомандующий Энвер-пашадин стха Нури-пашадин тапшуругъдалди кардик квай. Германияди яракьар гузвай туьркверин армиядал халкьдин къатар алдатмишунин мураддалди “Кавказдин мусурманрин армия” тIвар эцигнавай ва гьа икI  исламдикай далда кьазвай. Гьакъикъатда лагьайтIа, абурухъ анжах миллетчивилин, пантюркиствилин мурадар авай.

“…Интервентри чеб Кавказда кьунвай уьлкведа хьиз тухвана, ина колонийрин лукIвилин ва террордин къайда кардик кутуна. Абуру ракьун рехъ, порт, банк, почта, телеграф, суд чапхунна, инрай чIулав нафт, сар ва маса девлетар хутахиз эгечIна”. (Дагъустанда Советрин власть тайинарун патал женг. Документрин ва материалрин кIватIал. 1917-1921-йисар, М., 1958. 17-чин).

“Туьркверин аскеррин зулумкарвиликай лезгийриз виридалайни гзаф зиянар хьана. Туьрквер чпин жандармерия галаз саки гьар са хуьр женг чIугуналди къачуниз мажбур хьана”. (“Дагъустан” газет, №№13, 15. 1918-йисан 15-декабрь).

Архивдин документри тести­кьарзавайвал, туьрквери армиядиз лезгияр желбзавай. И кардикай кьил къакъудзавайбур гьа чкадал яна рекьизвай. Гьа ихьтин гьалар Къубадин уезддани авай. Чкадин агьалийрик кичIерар кутунин мураддалди Бутахуьряй ва Вини Ярагъдилай жегьил лезгияр тир Гъени ва Али виридаз аквадайвал асмишна. Ихьтин кьиникьар, гатунар, чкадин агьалийрин намусдик ва лайихлувилик хуькуьрунар округда гзаф хьана. Къази-Мегьамед кьиле авай инкъилабчийри лезги хуьрера туьр­квериз акси таблигъат тухузвай.

1917-1918-йисара Кеферпатан Кавказда граждан дяве гьакъикъат­да большевикри ваъ, туьрквери къурмишна. Абурун далуйрихъ Дуьньядин сад лагьай дяведин виликан терефдарар тир немсер ва ингилисар акъвазнавай.

1918-йисан 15-сентябрдиз туьр­кверин ва мусаватистрин артуханвал авай къуватар шегьердиз сухулмиш хьана. Абуру ина эрменийрин геноцид къурмишна ва Бакудин 30 агъзур ислягь агьали тукIуна. Абурун арада гзаф лезгияр, грекар, удинар, урусар ва масабур авай.

Баку кьурдалай кьулухъ туьркверин кьушунар Дагъустандихъ ахмиш хьана. Каспийдин къваларив гвай вири мулкар кьуналди, абуру Терский Советрин республикадиз къурхулувал яратмишна. Большевикри идаз акси гьерекат тешкилна­.

1918-йисан апрелдиз Бакудин Советдин 26 векилдин жергеда аваз, Г.Стуруадин регьбервилик квай красногвардейчийрин дестедихъ галаз Къази-Мегьамед Дербентдиз рекье гьатзава. “25-апрелдиз К.Стуруадин, М.Ефремован ва Къ.Агъасиеван регьбервилик квай советрин кьушунри Дербент кьуна” (Дагъустанда Советрин власть тайинарун патал женг. Документрин ва материалрин кIватIал. 1917-1921-йисар, М., 1958, 98-99-чинар; Дагъустандин тарихдай очеркар, т.1-2, Махачкъала, 1957, 46-чин). Ина ам халкьдин комиссаррин госсоветдин членвиле, исполкомдин председателдин за­мес­тителвиле, фялейрин, лежберрин ва крас­ноармейчийрин депутатрин коллегиядин отделдин заведующийвиле, шегьердин инкъилабдин оборонадин комитетдин членвиле хкяна. Ахпа адакай Дербентдин больше­викрин тешкилатдин председатель, гьа ина РСДРП(б)-дин Бакудин Комитетдин векил хьана.

Къази-Мегьамеда туьркверин чапхунчийриз халкьдин партизанвилин гужлу аксивал тешкилунин мураддалди Куьре округда инкъилабчийриз буйругъар гузвай. 1918-йисуз гьалар дибдай дегиш хьана. Советрин власть тайинарунин чкадал лезги халкь туьркверин интервентрикай лап чарасуздаказ хуьнин гереквал хьана. Туьрквери Кьиблепатан Дагъустандин мулкар Туьркиядин вилаят яз малумарна.

Халкьдин азадвилин гьерекат тешкилунин пак тир карда Къази-Мегьамедаз адан женгинин юлдашри еке куьмек гана. Дербентда Къази-Мегьамед Агъасиевахъ галаз санал тIвар-ван авай инкъилабчияр тир С.Стуруади, Г.Канделакиди, Д.Пугина, Г.Тагъи-Задеди, А.Эрлиха, К.Мамедбегова, гьакIни Дербент райондай Гьасан Нурметова, Табасаран райондай Тарикъуьли Юзбегова, Самур округдай С.Сулейманова, Куьре округдай Абдул-Самед Мурсалова кIвалахзавай.

Гьа ихьтин акьалтIай четин шар­тIара Къази-Мегьамеда вичин сиясатдин алакьунар ва галатун тийижир халкьдин женгчидин къилихар къалурна. Ада Бакудин коммунадин виридалайни четин ва хаталу тапшуругъар тамамарзавай, душмандин вилик садрани рей гузвачир, кичIевал къалурзавачир. Дербентдин советдин председатель яз, ада Да­гъустанда туьркверин чап­хунчийрин аксина вич кьиле аваз женгинин чIехи пай серенжемар кьиле тухвана.

“Туьрквери виринра ислягь агьалийрин аксина ивидин террордиз рехъ ачухна. Дербентдин багълара интервентри туьркверин командованидиз муьтIуьгъ тахьай 245 дагъви гуьллеламишна”. (СГА ДАССР, ф 175-р, оп.3, ед.хр.22, хр.22, л.1).

Регион кьуналди, туьрквери сифтени-сифте Къази-Мегьамед Агъасиев жагъуриз эгечIна. Ам гьакI большевикрин чиновник ваъ, халкьдин халис регьбер тирди чиз ва агьалийри ам маса тагудайдан гъавурда авай туьрквери амалдар план къурмишна. Туьрквери  инкъи­лабчидихъ еке пул гузвайди малумарна.

Кирида кьунвай жаллатI К.Омарова вичин бандитрин десте галаз Къази-Мегьамед Агъасиев кьуна. Къандалра тунвай, азиятри гьелекнавай ам Кьасумхуьрел гъана ва “Каймакам” лугьудай Куьре округдин туьркверин губернатор Такюдин-бейдив вахкана. Агьалияр восстанидиз экъечI тавун патал “шариатвилин суд” ийидайдан гьакъин­дай малумарна. Чинебан “шари­атвилин судди” Къази-Мегьамед Агъа­сиеваз кьиникьин жаза гана. И къарарни агьалийрикай чуьнуьхна ва абуруз малумарнач.

Хаин Ханбут Ханмегьамедова, гуя Къази-Мегьамед Ахцегьрин хуьруьз тухузва лагьана, ам са ма­нийвални авачиз Кьасумхуьряй акъудун теклифна. Пакамахъ фад, гъилер кутIунна ва кIвачерал къандалар алаз, Къази-Мегьамед яхдиз ва аскеррин гуьзчивилик кваз Кьасумхуьряй Кьурагь галай терефдихъ тухузвай. Туьркверин буйругъдалди 1918-йисан октябрдин циф авай пакамахъ виликан пачагьдин урядник Нежветдинова, белогвардейчи къаравулар тир Алимирзе Ме­гьамедова, Шихжамалова ва ма­са хаинри къандалра тунвай Къази-Мегьамедан чандиз къаст авуна.  Гьа икI, халкьдин игит, ялавлу инкъилабчи, Бакуда ва Дагъустанда большевикрин бажарагълу сифте руководителрикай сад, Бакудин большевикрин комитетдин къвалав гвай Россиядин большевикрин социал-демократвилин рабочий пар­тиядин къурулушдик акатай лезгийрин “Фарук” партиядин тешкилатчи ва руководитель Къази-Ме­гьамед Агъасиев телефна.

Апшерондин полуостровдал Советрин власть тайинарун патал гзаф крар авур лезги халкьдин чIе-хи хва, ялавлу инкъилабчи ри­кIел хуьн яз Гьажикъабул (Аджикабул) тIвар алай аскеррин гъвечIи шегьер­дал Къази-Мегьамед тIвар эцигнавай. Советрин девирда ина чи уьл­кведин авиабаза бинеламиш хьанвай. Къейднавай вакъиа 1939-йисан 24-январдиз кьиле фена ва шегьер­дал Къази-Мегьамед тIвар эцигна. Гьа и юкъуз, центр Къази-Мегьамед шегьер яз, Кази-Магомедский район тешкилна. 1990-йисуз Азербайжандин гьукумди шегьердилай кьисайрик квай хьтин инкъилабчидин тIвар алудна. Гьа икI, асирдин вахтунда вири Союзда машгьур тир Къази-Мегьамед лагьай тIвар алай шегьердин тIвар дегишна.

Къази-Мегьамед Агъасиев  инкъилабдин руьгь, ви­ридалайни хъсан фикиррихъ инанмиш, халкьдин зигьинда гьами­ша­лугъ гьатнавай ялавлу игит хва я.

Шерибан Пашаева, тарихдин илимрин кандидат

(Урус чIалай таржума авурди — М.Нариманов)