Гележегдихъ умудлу яз

Чи уьлкведин дибдин закон, вири халкьди­ сес гуналди, 1993-йисан 12-декабрдиз кьа­булна. Ам ихьтин гафарилай гатIуннава: “Чна, Россиядин Федерациядин гзаф миллетрикай ибарат, жуван чилел кьисметар­ сад авунвай халкьди, инсандин ихтиярар ва азадвилер, гражданвилин ислягьвал ва разивал тайинаруналди, тарихдин девирда тес­тикь хьанвай государстводин садвал хуьналди, халкьариз чпин кьисмет гьялдай ва, тестикь хьанвай умуми принципрал амал авуналди, Ватан кIан хьунин, адаз гьуьрмет авунин, гьахълу, къени кардик умуд кутунин­ ери­яр кутур улу-бубаяр рикIел хуьналди, Рос­­сия­дин аслу тушир государство кIва­чел ах­кьал­даруналди ва демократвилин бинейрин дегиш тежервал тайинаруналди, Россия­дин­ абадвал ва аваданлувал таъминариз ала­­хъуналди, къенин ва гележегдин несилрин ви­лик жуван Ватандин гьакъиндай жавабдарвал гьиссуналди, алемдин сообщест­во­­дин са пай тирди аннамишуналди, Россия­дин Федерациядин Конституция кьабулзава”.

Алатнавай девирда дибдин закондик жуьреба-жуьре йисара (2008, 2014, 2020, 2021, 2022-йисар) 25-дав агакьна статьяйрик дегишвилер, алаваяр кухтуна. Алай йисан 6-ок­тя­брдиз официальный интернет-порталда уьлкведин Президентдин Россиядин Конституциядин цIийи хъувунвай текстиниз талукь Указ эцигнава. Ана 65-статьядин 1-паюник кухтунвай алаваяр къейднава. Россиядин Фе­де­ра­циядик акат хъувунвай Донецкдин, Луганскдин халкьдин республикайрин, Херсондин ва Запорожьедин областрин тIварар кьунва­. Яни чи уьлкведин сергьятарни ге­гьенш хьанва. США кьилеваз РагъакIидай пад Россиядиз акси акъвазнавайла, государство санлай бар­батIиз кIанзавайла, уьлкве­дин къу­ват, къудрат зурба хьунихъ еке метлеб ава.

Ингье къанни кIуьд йисуз Россиядин Федерациядин Конституцияди государстводиз, гьукумдин вири къурулушриз, уьлкведа яшамиш жезвай халкьариз, миллетриз къуллугъзава. Уьлкведин Дибдин Законда гьар са агьа­лидиз гьар йикъан яшайишда, кIвалах­да, яратмишунра герек къвезвай законрикайни, ихтияррикайни ачухдиз кхьенва. Гьайиф хьи, гзафбур Конституциядин статьяйрихъ, положенийрихъ галаз таниш туш. Хейлинбуруз ана чпиз талукь яз тайинарнавай ихтияррикайни менфят къачуз чизвач. Абуруз куьмек яз, регионра, гьам чи республикадани инсанрин ихтиярар хуьнин рекьяй Уполномоченныйди кIвалахзава. И идарадин къуллугъчийрин везифани агьалияр праводин жигьет­дай гъавурдик кутун, кIеве гьатай вахтунда абуруз куьмек гун я.

Куьмекни гузва. ИкI, Уполномоченныйдин ап­паратди силисчивилин управленидин, ДГУ-дин юридический ва экономикадин факультетрин пешекаррихъ галаз санал вузра, ссузра, школайра праводин жигьетдай агьалияр гъавурда твадай лекцийрин курсар тешкилнава. Жаванрихъ, жегьилрихъ галаз важиблу темайрай суьгьбетар тухузва. “Инсанрин ихтиярар”, “Аялриз, жаванриз чпин ихтияррикай хабар авани?” конкурсар тешкилзава. Аппаратдиз чпин арзаяр гваз атай ксаривни уполномоченныйдин патай тайин куьмек агакьзава. Инсанрин дердияр, арзаяр жуьреба-жуьребур жезватIани, талукь вири идараяр желбна, месэла гьялзава. Чи агьалийриз чир хьун лазим я, Дибдин Законда къалурнавайвал, Конституциядихъ уьлкведа лап вини дережадин юридический къуват ава. Уполномоченныйдин аппаратди гьа къуватдикай менфятни къачузва.

Чаз чизвайвал, Россиядин Федерация  жуьреба-жуьре динриз къуллугъзавай гзаф халкьарикай, миллетрикай ибарат государст­во я. Виридаз уьлкве, общество ва Дибдин За­конни сад я. Гьавиляй адан законар, положенияр, къалурунар, статьяяр виридаз талукьбур, гьамиша амална кIанзавайбур я. Государстводин къуллугърал алайбуруни, идарайра, карханайра, фирмайра зегьмет чIугвазвайбуруни, пенсионеррини, жегьилрини, тахсиркаррини…Конституциядин нормайрал амал тавун къанунар чIурун яз гьисабзава ва и кардай тахсирлу ксар, абуру рехъ ганвай къанунсузвилин агъурвилелай аслу яз, уголовный, административный, я тахьай­тIа, юридический рекьяй маса жавабдарвилиз чIугвада.

Уьлкведин Кьилин законда лагьанвайвал, Россиядин Федерация социальный, демократвилин государство я. Адан политика инсандиз уьмуьрдин лайихлу ва азаддаказ вилик финин шартIар яратмишунихъ эл-къуьр­нава. Государстводин властдин ва идара ийидай вири дережайрин органрин кIва­лахдин лап важиблу терефар зегьмет ва инсанрин сагъламвал хуьнихъ, чIугур зегьметдай вахт-вахтунда гьакъи, хизандиз, дидейриз, аялриз, набутриз ва яшлубуруз куьмек гунихъ галаз алакъалу я.

Гьахъ я, чи уьлкве, Конституцияда къейд­навайвал, социальный, демократвилин государство я. Халкьариз вири жуьредин ихтиярар, азадвилер ганва. Амма гзаф вахтара инсанрин рикIелай чпин гражданвилин везифаяр алатзава. Бязибуру уьлкведиз, халкьдиз, обществодиз зиян хкатдай гьерекатризни кьил язава.

Дибдин Закондал вирида сад хьиз амал авун лазим я. Амма уьмуьрдин гьакъикъат масад жезва. Регионра, шегьерра, районра гьукум гъилевай бязи ксари Конституциядин истемишунар, нормаяр рикIелай алудзава, агьалияр кIеве твадай, садбур хайибурай кьаз, масадбур тахайбурун жергейра тваз, яшайиш пайгардикай хкуддай крариз рехъ гузва, гьатта тахсиркарвилериз кьил язава. Законар, къуллугъдин дережаяр, мумкинвилер хсуси игьтияжар таъминарунин рекье эцигиз алахъзава. Уьлкведин къайдаяр хуьдай органар Конституциядин принципар хуьн патал чалишмиш жезватIани, бязи дуьшуьш­ра нагьахъвал винел акьалтзава, тахсиркарвал жаза агакьар тавуна амукьзава. Ихьтин гьалари зегьметчи инсанар нарази жедай, чкадин, федеральный гьукумризни акси акъвазардай чкадал гъизва.

Ихьтин ва государстводиз зиян хкатзавай­ гьерекатар, бязи чиновникрин зиянлу сиясат себеб яз, уьлкведа кесиб хизанар, бейкарар, чIуру рекье гьатзавай жегьилар, гьатта террористарни жезва. Эгер вад-цIуд йис идалай вилик яшайишдин шартIар тарифдайбур туширтIани, гила уьлкведа ва республикада гьалар хъсан патахъ дегиш жезва. РФ-дин Президент Владимир Путин уьлкведа къайда­ тваз, агьалийрин вири къатариз хъсандиз яша­миш жедай, кIвалахдиз къабил вири кIва­лахдалди таъминардай, жегьилриз кIелдай, начагъбуруз чеб сагъардай шартIар яратмишдай сиясат тухуз алахъзава.

Уьлкведин Дибдин Закон кардик кваз къведай йисуз 30 йис жеда. Адахъ инанмишвалзавай чи халкь пакадин югъ хъсан жедай­дахъ, коррупциядин, терроризмдин вилик пад кьадайдахъ, бейкарвал квахьдайдахъ, халкьарин арада дуствал мягькем жедайдахъ, уьлкведин вири пипIери цуьк акъуддайдахъ умудлу я. Алукьзавай йисуз Украинада кьиле тухузвай махсус серенжемни акьалтI­дай­дак умуд кутазва. Ихьтин мурадар дагъустан­вийрихъни ава. Бахтлу уьмуьрдин иесияр хьун патал вирида, Конституциядин законрал амал ийиз, гьакъисагъвилелди зегьметни чIугуна кIанда.

Нариман Ибрагьимов