Дили-диванадиз “чирагъ куькIуьрайди”
Гьуьрметлу газет кIелзавайбур! Гъилевай йисуз чи милли эдебиятдинни медениятдин зурба дестекрикай сад тир Къазанфар Зулфикъарован (Мамрач Къазанфарбеган) 180 йис тамам жезва. Лезгийрин тарихда, XIX асирдин кьвед лагьай паюнилай инихъ, Къазанфарбеган ирсини еке гелер турди гьисаба кьун кутугнава. ЯтIани парабуруз адан ирсиникай са артух чидач.
Вахт алукьнава чи тарихдин гелер галай-галайвал ахтармишдай, чин тийизвай делилар дуьздал ахкъуддай, ирс несилрив ахгакьардай. И карди чун, чи къвезмай несилар руьгьдай анжах къуватлу ва девлетлу ийида!
М.Къазанфарбег чи классик Етим Эминан девирдин векил ва адан рикI алай дустарикайни сад тир. И кар шаирдин хейлин шииррини, чарарини субутзава. Къазанфарбег вичин вахтунин лап савадлу рухвайрикай сад хьана. Ада Вини Ярагъдал Гьажи Исмаил эфендидин медресада кIелна, диндин ва гьакъикъи илимрин дибар чирна. РагъэкъечIдай патан хейлин чIалар адаз хъсандиз чизвай. Гьавиляй Урусатдай а чIаван пачагьдин эмирдалди дагъви халкьарин, гьа жергедай яз чи, лезгийринни, чIалар ахтармишиз рекье тур алим Петр Карлович Услара Къазанфарбегакай вичиз сухта ва куьмекчини кьуна. Кьве устадди санал тарихда сифте яз лезги чIалан алфавит — элифбей туькIуьрна, чи чIалан сад лагьай грамматика чапдай акъудна. Им гьихьтин зурба вакъиа хьанатIа, тарихда гьатнава. Писатель — энциклопедист Гьаким Къурбана “Дили дуьньядин чирагъ” тIвар алай роман кхьенва. Ам фадлай акъатна, парабуру кIелнатIани, Къазанфарбеган юбилейдихъ галаз алакъалу яз, а ктабдай чIукар чи газетда гун чаз кутугнаваз акуна.
Важиблу материалар чна инлай кьулухъни гуда. Буюр, иштирака чи ирс винел ахкъудунин карда!
РикIел хуьн, Петр Карлович Услара Къазанфарбеган алакьунриз вичин вахтунда лап еке къимет ганай, адакай анжах тарифдин келимаяр тунва.
Къазанфарбега Етим Эминан алакьунриз сифте яз лап кутугай къимет гайидини тарихда гьатнава. Эминахъ галаз ам “Эй азиз” лугьуз, гьуьрметдалди рахазва, вичин жавабдин шиирдани Етим Эминан гьакъиндай “На куькIуьрна, стха,- вун Аллагьди хуьй, — дили-диванадиз чирагъ, эй азиз!” лагьана, къимет ганва.
Чи фикирдалди, а “чирагъ” — савадлувилин экв Къазанфарбега вичини куькIуьрна.
Къе чун хайи лезги чIалал акъатзавай, халкь савадлу авун вичин асул везифа яз вилик эцигнавай чIехи газетдин, гьахьтин нуфузлу журналринни ктабрин иесияр я! Чи рикIера кузвайди гьа рухвайри куькIуьрай “чирагъ” тушни бес!..
Къазанфарбеган кьисмет, гьа девирдин гзаф маса ксарин хьиз, агъурди,туькьуьлди хьана. 1877-йисарин бунтарик акатай гьамни пачагьдин гьукумдин эмирдалди суьргуьннай. Анай ам Туьркиядиз куьч хьана, гьана 1888-йисуз рагьметдизни фена.
Девирар, къвез, алатзава. Камалэгьлийрин ирсини лагьайтIа, чаз, ракъини хьиз, гилани нур гузва…
Мердали Жалилов
