2023-йисуз Мамрач Къазанфар (Зулфикъаров Къазанфар, 1843-1888) дидедиз хьайидалай инихъ 180 йис тамам жезва. И рекъем, юбилей хьиз, чи республикадин илимдин, аламдин ва саваддин идарайра къейдда. И вакъиадихъ галаз алакъалу яз заз кIелзавайдав гьа девирдин са бязи малуматар ва яшайишдин шикилар агакьариз кIанзава.
Сифтени-сифте къейдна кIанда, ХIХ асирдин юкьвара чи халкьдин тарихда зурба кьве инсандин — шаир Етим Эминанни саваддар Мамрач Къазанфаран (ада сад лагьай лезги элифба-букварь “Куьредин жуз” кхьена, 1871-йисуз Темир-Хан-Шурада басмадай акъудна) арада гзаф метлеб авай алакъаяр арадал атана ва давам хьана.
Етим Эмин алай девирда халкьдиз мукьувай чида. Амма Мамрач Къазанфар, хиве кьуна кIанда, чидач. Адакай малуматар алимрин (Гь.Гашаров, А.Гуьлмегьамедов, Н.Абдулгьамидов ва мсб.) ва чи ктабрай (“Лезги зарияр”, “Лезгистан”, “Лезги литература” энциклопедияр) кIелиз жеда. Абурун арада Е.Эминаз бахшнавай тарихдин “Дили дуьнядин чирагъ” романни (2013) ава. Адан, месела, 46-47-кьилерин 218-227-чинра ихьтин итижлу агьвалатар къалурзава.
“…Нянрихъ чавушди хкай чар гуьзлемиш тавур манадинди хьана:
“Салам-алейкум, гьуьрметлу дуст Ялцугъ Эмин! Зи кIвализ са урус алим атанва. Адан мурад чи лезги чIал ахтармишун я. И месэладихъ галаз алакъалу яз, вун чи кIвализ атанайтIа, хъсан жедай. Ваз хийир-дуьа ийизвай Мамрач Къазанфар”.
Эмин эфенди фикирри тухвана…
1859-йисалай гуьгъуьниз Куьре магьалда, вири Дагъустанда ва Кавказда хьиз, кьиле физвай гьерекатар, арадал къвезвай цIийивилер Урусатдихъ, урус пачагьдин сиясатдихъ галаз алакъалу тир: Ахцегь, Турпагъ, Дербент, Хунзах ва маса къелейра урус кьушунар акъвазарнава; виликан ханлухрин ва азад магьалрин эвез округар ва участокар тешкилнава, абурун кьиле урус кьушундин чIехи офицерар — начальникар эцигнава; Ахцегьа, Дербентда, чIехи хуьрера урус мектебар ачухнава; урус тажирри дагъвийрихъ галаз алишвериш гегьеншарзава… Тифлисда чапзавай урус газетра, журналра ва ктабра Кавказдин миллетрикай макъалаяр акъудзава. Са ктабдиз Кьасумхуьруьнви Султанан хва Башира кхьин хъувунвай лезги халкьдин махар акъуднава… Лезгистандиз урус алимарни къвезва… Ингье абурукай сад Мамрачрикни атанва…
Уьлкведа кьиле физвай цIийи гьерекатри Эмин эфендидик шадвал кутазвач, вучиз лагьайтIа, къанни вад йисуз чIугур дяведа дагъви халкьар магълуб хьана. Абурувай азадвал къакъатна… Гила пачагьдин гьукуматди садазни инсафзавач: халкьдал залан харжар илитIнава; табий тежезвай хуьрериз къазахар язава; чкадин девлетлуйрикай чпиз куьмекчияр кьазва; вафалуйриз чинер ва пенсияр багъишзава; гьатта пулунихъ бегвилин тIварарни гузва… «И гьерекатар садни халкьдин хийирдиз туш, — фикирзава Эмин-эфендиди. — Абуру халкь мадни кIеве твазва… Гьавиляй жемят урус хункардилай нарази я, гила адаз кьве агъа хьанва: виликан агъаярни ама, цIийи агъаярни пайда хьанва».
Мектебар ахъаюниз Эмин эфенди акси туш, савадлувал, шаирдин фикирдай, гьи чIалал хьайитIани, хъсан кар я. Амма гзаф лезги алимар, эфендияр, къазияр урус мектебриз акси тир — урус мектебри жегьилар араб саваддивай, ислам диндивай къакъудзавай. Ихьтин къурху Эмин эфендидизни аквазва. Адаз, аксибурулай тафаватлу яз, кьвед, пуд, кьуд чIалал савадлу инсанарни аквазвай. «Чун Урусатдин куьлгедик акатнаватIа, чна урусрин пачагьдин къанунрал амалзаватIа, чна абурун чIални чирун лазим я, — фикирзава Эмин эфендиди. — Заз ихьтин мумкинвал хьанач, Къазанфараз хьана… Урус чIал чир хьуналди Къазанфар залай, зун хьтин эфендийрилай са кьилин вине ава: адан сиве са мез артух ава…»
Эмин эфенди вичиз атай теклифди шадарна, рикIяй са шумуд хиял фена, урус алимдихъ галаз таниш жез тади акатна. Вич пака фидай сефердикай хизанриз хабар гана, лагьана:
— Урус алимдихъ галаз мукьувай таниш хьана кIанда. Адаз чи чIал ахтармишиз кIанзава, кхьизва Къазанфера. Яраб ада, вичиз лезги чIал чин тийиз, ам гьикI ахтармишдатIа? Фейила, килигда ман.
Пакамахъ дамах-чахмахна, балкIандиз багьа пурар яна, Эмин эфенди адал зирингдиз акьахна, гуьнедай агъуз Арагъ вацIун дугуниз эвичIна, Кьасумхуьрел фена. «Белки, Къазанфар Кьасумхуьрел алаз хьайитIа, — фикирзава ада, — хабар кьада. Чарче ада зун Мамрачрик къведай югъ къалурнавачир».
Къазанфар округдин мирзе-секретарь тир. Ам, гьукуматдин мажиб къачузвай къуллугъчи яз, гьар юкъуз идарада кIвалахал хьана кIанзавай. Къе ам атанвачир, урус мугьмандин къуллугъда акъвазнавай.
Гуьлгери вацIун къерехдал, ШаракIун дередин агъа кьиле, къараткенри кьунвай кIунтIал, гъвечIи хуьр ала. Ам шегьре рекьи кьве чкадал пайнава: са пата лезгияр, муькуь пата чувудар яшамиш жезва; еке какахьунар, рушар гунар-къачунар авачтIани, абур меслятдалди яшамиш жезва; кьве миллетдин, кьве диндин векилрини хуьруьн юкьвал алай са къуйдай яд хъвазва, са мулкар ишлемишзава.
Эмин эфендиди балкIан кьве мертебадин чIехи кIвалерин варцин вилик акъвазарна. Мугьман атунал вил алай жегьил иеси гьасятда экъечIна, шаддаказ рахана:
— Ша, ша, дуст кас Эмин! Ажеб кар хьана! Исятда вун зи рикIяй физвайди тир, — Къазанфара балкIандин кьенеррикай кьуна, мугьман вилик кутуна. — Алад, алад! Вун атунал урус алимдин вил ала.
Зун яргъал рекьяй атанвай инсан я. За жув рукварикай михьин, са чкадиз… фин, гъилер чуьхуьн, — лагьана ялцугъвиди.
— Хъсан я, — иесиди гъвечIи стхадив Эминаз къуллугъиз туна. Вичи пурар алудна, балкIан векьер авай тIунал кутIунна.
Са арадилай мугьман гьазур хьайила, иесиди ам кьвед лагьай мертебада авай утагъдиз тухвана. Эмин эфендиди салам гайила, чарар алай куьсруьдихъай лацу якIарин, расу чуру квай, кьакьан яхун итим къарагъна, «алейку-салям» лагьана, акьуллу вилер таниш тушир касда акIурна, ам ахтармишзавай хьиз акъвазна.
— Таниш хьухь: урус алим Петр Карлович Услар, — лезги чIалал лагьана Къазанфара. — И касни, — ам урус чIалал элячIна: — лезги шаир, къази, алим Ялцугъ Эмин эфенди я.
Мугьманри кьведани санал эрчIи гъилер яргъи авуна, кьуна, чуькьвена, гьуьрмет къалурунин лишан яз, юзурна.
— РикIиз хуш инсан я, — лагьана разивилелди Эмин эфендиди. Адан гафар Къазанфара Петр Карловичаз таржума авуна.
— Зазни а кас гьакI аквазва, — урус алимди вилер агажна, милайим хъверна.
— Ацукь, жанабияр, — теклифна иесиди.
Пудни куьсруьйрал ацукьна.
— Зун атана, дуст, лагь ви метлеб, — чина хуш хъвер аваз, Эмин кIвалин иесидиз килигна.
— И кас, Эмин стха, девлетлу инсан я. Чи чIалал бег, урус чIалал барон я, — мугьмандикай суьгьбет башламишна иесиди. — Идалайни гъейри, ада урусрин кьушунрихъ галаз Ахцегьа Шамилаз акси женгера иштиракна. Ам пачагьдин кьушундин чIехи сердер-генерални я, — Эмин тажуб хьана, ам алай чкадилай къарагъна, ахцукьна, урус мугьмандиз маса вилерай килигна: адаз икьван зурба дережаяр авай инсан сифте яз аквазва. — И вири дережаяр аваз, ам чи, дагъви халкьарин, чIалар ахтармишунал машгъул хьанва…
— Зурба кас я, — Эмин эфендиди кьил галтадна. — Аферин вичиз, баркалла! Ахтармишрай… Гила квез завай вуч кIанзава?! — сивик хъвер акатна.
— Вавай заз, адаз куьмек кIанзава, — лагьана Къазанфара.
— Гьихьтин куьмек?
— Алимдивай гуз жедай хьтин куьмек.
— Вуна зун алим я лугьуз, зун са алимни туш, стха. Дугъри я, Исмаил эфендиди заз «эфенди» тIвар гана. Зун хьтин эфендияр гьар са хуьре ава, — Эмина дустуниз мад сеферда вичин дамах гвачирвал къалурна.
— Зун, Эмин стха, и касдин таржумачи я. Ада заз мажибни гузва, — Къазанфар гагь Усларахъ, гагь Эминахъ элкъвезва, гагь лезги, гагь урус чIаларал рахазва. — Вавай чаз ихьтин куьмекар кIанзава, — ам гьисабиз эгечIна. — Сад лагьайди, ваз дидедин чIал хъсан чида, и касдиз лезги чIалан хсуси сесер, гафар, ибараяр, жумлаяр ван хьана кIанзава… Араб, фарс, туьрк чIаларай чна къачунвай гафар ада кьабулзавач… Кьвед лагьайди, и касдиз чи чIалан элифба туькIуьриз, амни урус элифбадиз ухшарди ийиз кIанзава… Чи са бязи алимар, эфендияр и кардиз акси я. Урус алимдиз куьмекзавай зунни абуру пислемишзава… Вуна, шаир, эфенди инсан, мягькемадин къази яз, чаз куьмекарна кIанда, стха. Чи тереф хуьх.
Эмин эфенди хияллу хьана, ам утагъдин ажнасдиз — мегъуьн кIарасдин чарпайдиз, ракьун кроватдиз, къавай куьрсарнавай чIехи лампадиз… килигзава.
Къазанфаранни Петр Карловичан вилер мугьмандин жавабдал ала.
— Куьмекда ман… Эрменийриз чпин элифба ава, гуржийриз чпин элифба ава. Чазни къадим заманайра жуван алпан элифба авай. Ам, арабар атайла, яваш-яваш квахьна, чи миллетдин рикIелайни алатнава… Дуьз лагьайтIа, сад-кьве алимдиз чизма… Гила, белки, чаз урус алимдин куьмекдалди жуван цIийи элифба хьайитIа, — Эмин эфенди, вилера хуш нур аваз, урус алимдиз килигна.
Къазанфара Эминан жаваб урус чIалаз элкъуьрна.
— Же-да, же-да! — лагьана урус мугьманди лезги чIалал.
— Гила завай квез вуч куьмек гуз жеда? — жузуна Эмин эфендиди.
— Куьмек ихьтинди кIанзава: за чи халкьди ишлемишзавай араб, фарс, туьрк гафар кIелда, вуна, абуруз къадим лезги чIалал вуч лугьудайтIа, рикIел хкида, — Къазанфара дезгедилай чар ва къелем къачуна. — Килиг, вуч хьанатIа: зунни Султан, чи хуьруьн кавха, чи кIвале сетIренжар къугъвазвай. Петрди хабар кьуна: «Ибуруз куь чIалал вуч лугьуда?» Зани жаваб гана; адани вичи туькIуьрзавай урус чIаланни лезги чIалан гафарганда кхьена: «Шахматы — сетIренжар». Заз чир тахьай гафар ама, — чарчел аламай буш чкаяр къалурна.
— Абур вуч гафар я? Лагь, чиз хьайитIа, лугьуда ман.
— Чархуниз асул лезги чIалал вуч лугьуда?
— Дапур, — гьасятда жаваб гана Эмина.
— Я-а! И гаф зазни чизвайди тир, рикIел хтанач, — Къазанфара Услараз аквадайвал кхьена: «Колесо — дапур».
— Вечрез вуч лугьуда?
Эмина пел чIурна, фикирна, лагьана:
— Дуду.
— Вагь! И гаф заз вучиз чир хьаначир?! — тажуб хьана Къазанфар, ада и гафни кхьена: «Курица — дуду».
(КьатI ама)
Къурбан Акимов,
Дагъустандин халкьдин писатель
