Кавказ санлай, гьакI Дагъустанни, культураяр, адетар хуьнал гьалтайла, гьамиша кьетIен, гзаф надир чка яз малум я. Инсанар фадлай яшамиш жезвай, къадим тарих авай регион тир ина тIебиат вичин жуьреба-жуьрвилелди тафаватлу жезва.
Вилик квай Азиядин лекьен (леопард) ва я, регионда лугьузвайвал, Кавказдин барс (кацерин жинсиникай тир пеленг хьтин вагьши-йиртижи гьайван) дагълух крайдин вичи жуьрэтлувални къуват къалурзавай ярж, лишан тир. Гьайиф хьи, и гуьрчег, къуватлу гьайван Кавказдай саки квахьнава. Чи дагълара ам эхиримжи зур асирда лап кьериз гьалтзава. Эхиримжи сеферда алатай йисан гатфариз Тлярата районда акуна.
Лекьен РФ-дин ва Кеферпатан Кавказдин субъектрин Яру ктабра гьатнава. Ам мад туьретмиш хъувуникай алимар, тIебиат хуьнин активистар фадлай рахазвай. ТIебиат хуьнин Виридуьньядин фонд (WWF России) себеб яз, а идеядин тереф государстводин дережада хвена, программа кьилиз акъуддай проектрик кутуна. Кеферпатан Кавказда лекьен арадал хкун патал РАН-дин А.Северцован тIварунихъ галай экологиядинни эволюциядин месэлайрай Институтди, Россиядин WWF ресурсрин министерстводи яргъал йисарин программа туькIуьрнава.
Лекьен тIебиатдиз ахъаюнин сифте тежриба 2016-йисан июлдиз Краснодардин крайда Кавказдин заповедникда малум я. ИкI, туьтуьна махсус чIуларни туна, чIуруз пуд лекьен ахъайна. Алимри абурал спутникдин алакъадин куьмекдалди гуьзчивал тухузва.
2016-йисуз а программадик РД-дин тIебии ресурсрин Министерство ва “Дагестанский” заповедникни экечIна. Ингье Тляратадин заказник гегьеншарунин кIвалахар кьиле физва. Нетижада Дагъустанда Кавказдин виридалайни еке федеральный заказник жеда. Алимрини центрадин пешекарри гьайванрик чпиз ем чпивай жагъуриз хьунин, инсанрихъай кичIе тахьунин алакьунар кутуниз еке фикир гузва.
Вагьши гьайванар чIуруз ахъайдайла, гьакIни Тлярата райондиз экспертар атайла, агьалийри, лекьен хаталу тушни, ада кIвалин гьайванрал вегьедачни лугьуз, чпин игьтиятвал къалурзавай. Спутникдин куьмекдалди тамам йисан къене гуьзчивал авуни къалурна хьи, ахьтин хаталувал авач. Гьа са вахтунда, сев, жанавур хьиз, лекьенни вагьши я, амайбурулай амни тафаватлу туш. Игьтият, гьелбетда, хвена кIанда. Маса вагьшийри хьиз, лекьендини инсандал гьалтуникай кьил баштанда.
ТIебиат абурун кIвал я, виш йисаралди абур ина яшамиш хьана. Инсанди вичи вич дуьздаказ тухвайтIа, са хаталувални авач. Эгер лекьенри кIвалин гьайванрал вегьей сад-кьве дуьшуьш хьайитIа, программада эвездин пул хгун къалурнава.
Заказникда гъуьрч авун, зегьерлу химикатар ишлемишун, чиркинарун, майишатдин кIвалахар авун, гьелбетда, къадагъа я. Тляратадин заказник гегьеншарайла, охранадин работникрин, экопросвещенидин, илимдин къуллугъчийрин кьадар, штатар артух жеда, яни дагълух районра кIвалахдай чкаяр арадал къведа, туризм виликди тухудай мумкинвилер жеда. Лекьен хуьналди чна тIебиат, дагълух крайдин надирвал, кьетIенвал хуьзва.
Эгер квел дуьшуьшдай лекьен гьалтайтIа, къалабулух акатмир. Куьн сад-садаз аквазва — им акI лагьай чIал я хьи, гьайвандиз вал гьужумиз кIанзавач, ада анжах вичи вич хуьдайди къалурзава: чIарар цаз-цаз жеда, япар илисда, кIирер къалурда, кIевиз гъугъда. Инсанди къалурна кIанда хьи, дуьшуьшдай гьалтайди я, фикирдик чIуру ният, зиян гун квач. Явашдиз, чин вагьшидихъ элкъуьрна, кьулу-кьулухъ хъвач, яваш сесиналди рахух, ачух чкадал экъечI — вагьши гьайванриз ачух чкаяр кIандач.
Лекьендиз, вилер вилера туна, килигмир. Им гьужумиз кIан хьунин лишан я, гьавиляй вагьшиди сифте вичи гьужумун мумкин я. Катмир! Эгер куь патай гьайвандин шарагриз къурхулувал авачтIа, адан гъуьрч къакъудзавачтIа, вилик квайди хер алачир сагълам гьайван ятIа, адан патай гьужумдин гьерекатар жедач. Лекьен яракьдай ямир — хер алайда гьужумда. Адан шикил ягъиз кIан жемир, гуьгъуьниз фимир. Лекьен РФ-дин Яру ктабда тунва. Ам терг авунай уголовный жавабдарвилиз чIугвада ва я са миллион манатдив агакьна жерме ийида.

А.Пхитиков, махсус группадин член, к.б.н. РАН-дин А.Темботован тIварунихъ галай дагълух чIурарин экология хуьдай Институтдин илимдин чIехи къуллугъчи;
С.Трепет, махсус группадин член, к.б.н., Институтдин илимдин чIехи къуллугъчи;
Г.Жамирзоев, к.б.н. “Дагестанский” заповедникдин директордин илимдин рекьяй заместитель, экоинститутдин илимдин чIехи къуллугъчи