ТIебиат хуьникай чун са накьни къе ваъ, фадлай рахазва. ЦIи лагьайтIа, и месэладикай генани гзаф рахазва, кхьизва — 2017-йис Экологиядинди яз малумарнава эхир. Ша чна и важиблу месэладин тарихдизни вил вегьен, махсус литературада вуч лагьанватIа, килигин. ТIе-биат хуьн. Им вуч лагьай чIал я? Инсандин яшайишдин, майишатдинни медениятдин игьтияжар кьилиз акъудуниз герек тир тIебиатдин девлетар хуьн ва арадал хкун таъминарзавай государственный ва общественный виликамаз чараяр аквадай серенжемар.
Сир туш, Чилел инсан пайда хьунихъ галаз сад хьиз адан гьерекатри элкъвена кьунвай тIебиатда чарасуздаказ дегишвилерни арадал гъиз хьана. Абурухъ хъсан терефарни ава, зарарлу, инсаният вич телеф хьунал гъун мумкин тир зиянлу терефарни. КIвалин гьайванрин цIийи-цIийи жинсер, набататрин цIийи сортар арадал гъунихъ, гьар жуьредин гьайванарни набататар цIийи районриз акъудунихъ, чилер дигиз эгечIунихъ галаз сад хьиз, инсанди тамар тергзавай, чилерин бегьерлувал усаларзавай, балугъар, гьайванар ва къушар тергзавай, гьа идалди тIебии ресурсар кесиб хьунал гъизвай кIвалахарни ийизва. Гьа икI, тIебии ресурсар къвердавай тIимил хьунин месэлади тIебиат хуьнин рекьяй махсус серенжемар кьабулун, са жерге мярекатар кьиле тухун истемишна.
Урусатдикай рахайтIа, ина тIебиат хуьниз талукь кьилдин мярекатар лап фадлай тухуз башламишна. Амма абур асул гьисабдай гъуьрч авун сергьятламишуниз ва заповедникар арадал гъуниз талукьбур жезвай. ИкI, месела, гъуьрч авун сергьятламишзавай сад лагьай заповедник (Кунцевский, Москвадин патав) гьеле 17 лагьай асирда арадал гъанай. ВацIун хундузрал (бобер) гъуьрч авунал къадагъа эцигуниз, цуцIулар кьун къайдадик кутуниз, гъуьрчен къушар (кречет — шангъар, катран са жинс) хуьниз талукь указар гьа чIавуз кьабулнай.
I-Петрди пачагьвал авур девирда багьа къиметдин кьетIен тарарикай ибарат тамар хуьнин (1703-й), Санкт-Петербургдин вири губернияда миргерин жинсерикай тир суван яцарал (лось) гъуьрч авунал къадагъа эцигунин (1714-й), тамар атIунин ва хуьнин къайдайрин (1722-й), тамар хуьнин ва акIурунин (1728-й) гьакъиндай са жерге указар акъатнай. 1730-1775-йисара гьайванрин кьилдин жуьрейрал гъуьрч авунал къадагъа эцигуниз талукьарнавай гзаф указар акъатна.
ХIХ лагьай асир. Балугъри куьр элязавай чкаяр хуьнин ва заповедникриз элкъуьрунин (1835-йис), спортивный гъуьрч авун къайдадик кутунин гьакъиндай (1892-йис) законар кьабулна.
ХХ лагьай асирдин сифте кьилера, тIебиат хуьдайбурун Москвадин обществоди кьил кутуналди, и рекьяй гегьенш общественный гьерекат башламиш хьана. 1912-йисуз Русский географический обществодин патав “ТIебиат хуьдай гьамишалугъ комиссия” тешкилна. Амма, къейдна кIанда хьи, вири и серенжемривай лазим тир гьалда тIебиат хуьн таъминариз жезвачир.
ХIХ асирдин юкьварилай, Урусатда капитализм виликди физвайла, фабрикаяр, заводар, ракьун рекьер, шегьерар, поселокар эцигун патал гзаф кьадарра герек къвезвай тахта-шалмандихъ авай игьтияж хейлин артух хьунихъ галаз алакъалу яз тамар са къатда атIузвай. И кар себеб яз Украинада, Поволжьеда, Воронеждин, Курскдин, Орелдин, Туладин ва маса губернийрани тамарин гегьенш майданар хкатни авуна, кьерини хьана.
Гуьлле алай ва маса яракьар акъатайдалай ва гъуьрч ийидай, балугъар кьадай фендигар алатар ишлемишиз башламишайдалай кьулухъ гьайванрин ва къушарин цIудралди жуьреяр терг хьана ва я абур тамамвилелди терг хьунин къурхулувилик ква. ИкI, нетижада ХХ лагьай асирдин гьеле сифте кьилера тамарин, балугърин, бязи вагьши гьайванрин ва къушарин запасар лап кьери хьана.
ТIебиат хуьниз советрин девирдани еке фикир гузвай. ИкI, гьеле 1918-йисуз тамарин гьакъиндай декретдал къул чIугунай, РСФСР-дин Наркомпросдин патав тIебиат хуьнин рекьяй Государственный комитет тешкилнай. 1930-йисуз ам РСФСР-дин тIебии девлетар хуьниз ва виликди тухуниз куьмекдай Комитетдиз элкъуьрнай. 1933-йисуз адакай ВЦИК-дин патав гвай заповедникрин рекьяй Комитет, 1955-йисуз лагьайтIа, СССР-дин хуьруьн майишатдин министерстводин патав гвай заповедникрин ва гъуьрчен майишатдин Кьилин управление хьана. Гъуьрч ийидай ихтияр гузвай вахтарикай декрет гьеле 1919-йисуз акъатнай; 1921, 1924, 1925-йисара — тIебиатдин памятникар хуьниз талукьарнавай декрет.
1924-йисуз тIебиат хуьнин Вирироссиядин общество арадал атана. Гуьгъуьнлай ихьтин обществояр са жерге союзный республикайрани тешкилнай. 1929-йисуз тIебиат хуьниз талукьарнавай Вирироссиядин 1-съезд кьиле фена, 1933-йисуз Вирисоюздин гьа ихьтин съезд хьанай. Абуру тIебиат хуьнин кIвалахдин гьахъ-гьисаб авунай ва цIийи терефар тайинарнай.
1936-йисуз СССР-дин ЦИК-ди ва СНК-ди тамар хуьнин, цIийибур кутунин рекьяй Кьилин управление тешкилунин ва ятар хуьдай зона чара авунин гьакъиндай къарар акъудна; 1937-йисуз и управление СССР-дин тамарин майишатдин Министерстводиз элкъуьрна.
СССР-да тIебиат хуьн сад-садахъ галаз алакъалу серенжемрин тамам къурулуш тир: госзаповедникар арадал гъун; курортрин, туризмдинни гзаф инсанри ял ядай районра чилин тIебии чин, винел пад хуьн; еке шегьерар тирвал элкъвена къацу кул-кусрин, тамаринни паркарин зулар туькIуьрун ва абур хуьн; ятар, чилин винел къат хуьнин, къумлух чкаяр мягькемарунин ва маса метлебар авай чкайра тамар ишлемишунал къадагъа ва я сергьят эцигун, тIебиатдин памятникар, чарчарар-гургурар, кьветIер, гуьрчег акунар авай раг-чарх, багьа къиметдин тарар авай чкаяр, гзаф йисарин зурба тарар, кьериз-цIаруз гьалтдай ва я чпин тум хкатзавай набататрин участокар, тIимил амай гьайванар, гьакIни медениятдинни тарихдин метлебдин территорияр (месела, Псковдин областда Пушкинский заповедник), хуьруьн майишатдин зиянкарар тергдай къушарин ва гьайванрин кьериз-цIаруз гьалтдай жуьреяр, балугъри куьр элядай чкаяр хуьн, балугъар кьун, вагьши гьайванрални къушарал гъуьрч авун къайдадик кутун, заказникар арадал гьун ва икI мад.
ТIебиат хуьнихъ вири алем, халкь, государство патал еке метлеб ава. Советрин девирда и кIвалах СССР-дин хуьруьн майишатдин, балугърин промышленностдин ва заготовкайрин министерствойри кьилиз акъудзавай.
ТIебиат! Килиг садра, гьикьван зурба метлебдин, виче вири алем гьакьдай гаф ятIа. Инсанрин, набататрин, гьайванрин алем, чуьллер, дагълар, гьуьлер, вирер, вацIар, чилик квай кьван девлетар… Бязибуру фикирзава хьи, гуя тIебии девлетрин тум-кьил авач, абур садрани акьалтIдач. Ваъ, икI фикирун еке гъалатI я. “Технический прогресс” лугьудайди йисалай-суз зарбуналди виликди фирдавай тIебиатдиз гузвай зияндин кьадарни артух жезва. ТIебиат, адан девлетар ата-бубайри, бубайри чал гьикI саламатдиз агакьарнатIа, къвезмай несилрив агакьарун чи хиве авай буржини я лугьузватIани, гьайиф хьи, гьакъикъатда акI жезвач, тIебиат, ресурсар инсанди къвердавай кесибарзава. Чилин шар — им чи виридан кIвал я. Адахъни датIана гелкъуьн герекзава, неинки са жув, гьакI — къвезмай несилар патални. Неинки хуьн, Чилин шар гьакIни хъсанарин, мадни аваданламишин.
( КьатI ама )
Ш.Шихмурадов
