Махачкъала шегьерда Лиза Чайкинадин тIварунихъ галай куьчеда етим ва диде-бубадин къаюмвиликай хкатнавай аялрин школа-интернат ава. Абур ана яшамиш жезва ва кIелни ийизва. Школайра тарсар акьалтIарнава, аялриз гатун каникулар башламиш хьанва. Интернатда абурун яшайиш гьикI ятIа, каникулриз абур квел машгъул жезватIа чирун патал и йикъара зун аниз фенвай. Гьаятдиз гьахьайла, ана худда кIвалахар кьиле физвай. Тербиячияр кьилел акъвазна, аялри кул-кусар акIурзавай, цуьквер цазвай, тарарин пунариз пер язавай, паруяр киреждалди асунзавай, гьаятар къайдадиз гъизвай. — Виридуьньядин аялар хуьдай йикъан сувариз гьазур жезвай.
Гегьенш гьаятда кIелдай, къаткидай, спортдин, столовойдин, мастерскойдин дараматар, гьакIни футболдал къугъвадай еке майдан ава.
Сифте гьалтай социальный педагог Даибова Раиса Трофимовнади зун интернатдин директордин кабинетдиз тухвана. Столдихъ кьил рехи хьанвай, чина берекат авай итим ацукьнавай — Мегьамедов Мегьамед Холодаевич. Гуьруьшдин вахтунда за директордин вилик са шумуд суал эцигна.
„ Мегьамед Холодаевич, сифте заз куьне интернатдин тарихдикай, аялар кьисметди иниз гьикI акъуднаватIа ва абурун яшайишдикай куьрелди лагьанайтIа кIанзавай.
— Чи школа-интернат етим аялринди я. Амма ина суддин къарардалди диде-бубадин къаюмвиликай хкуднавай, шартIар, хуьдай мумкинвал авачирбурун аялрини тербия къачузва, — суьгьбетзава директорди. — 1957-йисуз горисполкомдин къарардалди Махачкъала шегьердин къерехда 8 йисан школа кардик кутунай. 1961-йисуз ам школа-интернатдиз элкъуьрна, адан кьилени тежрибалу педагог Межидов Мегьамед Межидович акъвазна. Жуьреба-жуьре йисара интернатдиз тIвар-ван авай педагогар тир Гапизов Адзи Акаевича, Селимов Селим Рамазановича, Эфендиев Энвер Зейнулагьовича регьбервал гана. Интернатда Советрин Союздин жуьреба-жуьре шегьеррай Дагъустандиз рекье тунвай вини дережадин пешекарри кIвалахна.
Адет яз, Дагъустандин хизанра алакъаяр мягькембур жезвайди я. Амма жуьреба-жуьре агьвалатар себеб яз республикада диде-бубадин чими гьиссерикай магьрум хьанвай аялрин кьадар гзаф жезвай. И кар себеб яз 1978-йисуз етим аялриз диде-бубадин кIвал эвезун патал школа-интернат етим ва диде-бубадин къаюмвиликай хкатнавай аялрин интернатдиз элкъуьрна.
Алай вахтунда интернатда 130 касди кIвалахзава, абурукай 33 тербиячияр, 22 кас муаллимар я. Ина 200 аялди кIелзава. ГьакIни медработникри, ашпазри, шоферри, техперсоналди кIвалахзава. Муаллимарни тербиячияр уьмуьрдин, кIвалахдин тежриба, хъсан чирвилер авайбур я. ЧIехи пай вахт абуру чпи тербия гузвай аялар патал серфзава. Педагогдин кIвалах четинди, гьа са вахтунда гьуьрметзавайди я, гьикI лагьайтIа, аялриз абуру неинки чирвал, гьакI рикIин чимивал, кIанивал гузва, абур лайихлу гражданар яз тербияламишна кIанзава. Школа акьалтIарай са шумуд несилдиз интернатдикай хайи кIвал хьана. Абур ина халис пешекаррин къайгъударвилик, абурун кIанивилин гьиссерик чIехи хьана. Гьа жергедай яз лап фадлай кIвалахзавай Даибова Раиса Трофимовна, Багомедов Шамиль Мегьамедович, Ольмезова Асият Гъафуровна ва масабур аялрихъ галаз галатун тийижиз кIвалахзавайбурукай я.
„ Аялриз гьихьтин шартIар яратмишиз хьанва?
— Чи аялар таъминарун шегьердин администрацияди тамамвилелди вичин хивез къачунва. Лазим тир вири продуктралди чун “Махачкалапродукт” карханади таъминарзава. Аялриз йикъа кьуд сеферда кфетлу тIуьнар гузва. Абурун вилик гьар юкъуз якIун хуьрек, ширинлухар, яр-емиш ква. ГьакIни абур ина пек-парталдалди, кIвачин къапаралди таъминарзава. Аялар ина 24 сятда педагогрин, тербиячийрин гуьзчивилик ква. Аялриз тарсар лазим тир вири тадаракар авай кабинетра тухузва. Интернатдихъ видеопроектдалди ва интерактивный доскадалди тадаракламишнавай компьютерный класс ава. Муаллимри ва тербиячийри, тарсар ва классдилай къеце серенжемар кьиле тухудайла, компьютердин техникадикай менфят къачузва. Интернатда аялрин зиреквал, бажарагълувал хкажун патал вири жуьредин шартIар яратмишнава.
Ина кьуьлердай, хордин, шахматрин, эстрададин, домоводстводин, спортдин ва маса кружокар кардик ква. Аялар анриз ашкъидивди физва. Интернатда тербия къачур гзафбурукай муаллимар, духтурар, инженерар, военный къуллугъчияр, хуьруьн майишатдин работникар, общественный деятелар хьанва. Спортдин рекьяйни абуру еке агалкьунар къазанмишна. Месела, чи интернатда тербия къачур Мегьамед Мегьамедовакай ва Бузай Ибрагьимовакай СССР-дин спортдин мастерар ва азаддиз кьуршахар кьунай международный турнирдин чемпионар хьана. Чи аялри, абурулай чешне къачуна, спортдин жуьреба-жуьре кружокра чпин сагъламвал мягькемарзава. Абуру республикада жуьреба-жуьре предметрай кьиле физвай олимпиадайра иштиракзава, са шумудра приздин чкаярни кьуна.
„ Азад вахтунда аялар квел машгъул я?
— Чи аялриз сугъул жедай вахт авайди туш. Киш юкъуз бязи аялар диде-бубайри кIвалериз хутахзава. Абуру чпин аялриз жезмай кьван галайвилер ийизва. Диде-буба авачир аялриз сугъул тахьун патал кинояр, концертар къалурзава, экскурсийриз, музейриз тухузва, сейрдиз физва. Интернатдихъ хъсан художественный самодеятельность ава. Чун шегьердин школайриз, патав гвай аялрин кIвализ концертар гуз физва. Чна вири суварар вини дережада аваз кьиле тухузва. Чаз мукьвал-мукьвал мугьман жезвай Дагъустандин эстрададин гъетер тир Рашид Багатаева, Айшат Айсаевади, Диляради, чи интернатда тербия къачур Алинади чпин манийралди чи аялрин руьгь шадарзава.
Гатун каникулрин вахтунда чи аялри республикадин лап хъсан лагерра ял язава. Алай йисузни “Аист”, “Ласточка”, “Надежда” лагерра къадалай виниз аялри ял яда. Интернатдихъ лазим тир вири алатралди таъминарнавай мастерской ава. Ана гадайриз харат устIарвилин пешеяр ва кIарасдал нехишар атIуз чирзава. Рушариз тербиячийри ва педагогри хуьрекар гьазуриз, стол дуьзмишиз, кIвал-югъ михьи ийиз, гъаларалди парчадал нехишар (вышивка) атIуз чирзава.
„ Финансрин рекьяй куьмекдай спонсорар авани?
— Гьамишалугъбур авач. Бязибуру чпин хсуси такьатар чара ийизва. Месела, УФСИН-ди (управление федеральной службы исполнения наказаний — Даххаев муслим Мегьамедович), РФ-дин РД-да авай налогрин къуллугъди (Жабраилов Умахан Алиханович) чпелай алакьдай вири жуьредин куьмекар гузва. Виниз тир технологийрин клиникади (Исмаилов Муслим Мегьамедович) чи аялрин сагъламвал пулсуздаказ ахтармишзава, азарлу аялар ана сагъарзава.
Уьмуьрди бейкефарнавай етим аялриз куьмекар гузвай мергьяматлу инсанриз чна рикIин сидкьидай чухсагъул лугьузва.
„ Аялрикай хвавилиз, рушвилиз кьабулай дуьшуьшар авани?
— Тек-туьк дуьшуьшар кими туш.
„ Школа куьтягьайла, аялрин кьисмет гьихьтинди я?
— Школа-интернатда аялри 1-классдилай 9-классдал кьван кIелзава. Алай вахтунда 9-классда кIелзавай аялри ОГЭ (основной государственный экзамен) вахкузва. Диде-бубадикай магьрум хьанвай аялар чна юкьван пешекарвилин учебный заведенийрик кутазва. Са аялни кIелуник кутун тавуна тазвач. 23 йис жедалди чна абурал гуьзчивал тухузва. Амай аялрин къайгъу диде-бубайри чIугвазва.
„ Школа куьтягьай выпускникрихъ галаз алакъа гьикI я?
— Абурухъ галаз алакъа атIузвайди туш. Суварин вилик квай йикъара интернатдиз уьлкведин кьуд пипIяй тебрикдин телеграммаяр хкведа. Армиядай хтай чи выпускникар интернатдиз къвезва, абуру алай девирдикай, гележегдикай суьгьбетзава. Аялри абурухъ дикъетдивди яб акалзава.
„ КIвалахда гьихьтин четинвилер гьалтзава.
— Шегьердин администрацияди чи игьтияжар вичивай жедайвал тамамарзава. Екез шел-хвал ийидайвал авач. Виридалайни четинди рушвиле, хвавиле кьабулна, ахпа абур элкъвена интернатдиз хкай аялрихъ галаз кIвалахун я. Сифте абурун рикI хайи диде-бубади, ахпа хизанриз кьабулай ксари тIарзава. Ахьтин аялрихъ галаз чи психологри кIвалах тухузва, абур интернатдин адетдин уьмуьрдихъ галаз вердишар хъийизва.
Мегьамед Холодаевич, етимрикай гьакимар хкатун патал зегьмет чIугвазвай куьн сагърай. Гележегдин несилриз тербия гунин рекье квехъ мадни еке агалкьунар хьун чи мурад я.
Надият Велиева
