Милли газетда кIвалахзавай йисара зун гзаф инсанрихъ галаз таниш, гуьруьш хьана. Ахьтинбурни гьалт­на хьи, чпин инсанвилихъ, къенивилихъ, дугъривилихъ, михьивилихъ кьадар авачирбур. Гьа ихьтинбурукай сад, тарихчи, “Лезги газетдин” дуст ва амадаг, жемиятдин деятель Аквердиев  Эфенди  Таривердиевич  тир.

Советрин Союз чукIурун, Коммунистрин партия тахьай мисал авун Эфенди муаллимди лап багъри кIвал, хизан, хуьр барбатI авурди хьиз кьабулнай. Коммунистар виляй вегьин — им уьлкведин гележегдизни зурба зиян гун тир. Гьакъикъат гьакI тирди ва жедайди ада ми­тинг­рални, собранийрални лагьана, печатдин изданийризни макъалаяр кхьена. Коммунистрин партиядин идеяйралди чIехи хьайи алимди, камалэгьлиди кьатIана: уьлкведин кьилиз атай ксарин — “демократрин, радикалрин”, Рагъ­акIи­дай патан уьмуьрдин ерийриз, яшайишдиз ­майилвалзавайбурун фикирар, къастар хъсанбур туш. Абуру уьлквени, халкьни кугал гъида. ГьакI хьунни авуна. Идакай ада заз са шумудра, рикI куз-куз, ихтилатнай.

— ГъвечIи чIавалай заз кIвале акурди са шикил я, — рикIел хкидай Эфенди Таривердиевича. — Дах кефсуз тир ва яргъалди месе авай. Дидедин везифа адахъ гелкъуьн тир. Ара-ара дахди вич хъсандиз гьиссдай ва ам куьчедиз экъечIдай. Са вахт алатайла, адаз мад азарди тади гудай. КIвалин вири къайгъуяр дидедин хиве гьатнавайтIани, ада усалвал къалурзавачир. Тарифун туш, зи диде Гьава  викIегь, дирибаш дишегьли тир. Ада вичин хиве авай пар эхирдалди ялна. А вахтунда чахъ пуд кал авай. Гьа и гьайванри чун хвена. Дидеди не­кIе­дикай гъери, ниси, мукаш, хкянек хкуддай. Абур Кьасумхуьруьн базардиз тухудай, хизандиз герек маса суьрсетдихъ галаз дегишардай. Дидедин “Калериз икрам ая, чан хва, абур чи фу-къафунни, партални, вири я” гафар рикIелай алатдайди туш. Хуьре амай кьван гагьда зун гьайванрихъ гелкъвена…

Кумухърин сифтегьан школа куьтягьай Эфендидиз Кьурагьрин школа-интернатдикай кIвални, чирвилерин маканни хьана. Дагъдин вири хуьрера юкьван, гьатта ирид йисан школаярни авачир, гьавиляй вири хуьрерин аялри кIелунар школа-интернатда давамарзавай. Гьяд йикъара Эфенди 20-25 километрдин мензилдиз яхдиз хуьруьз хъфидай, дидедиз куьмекар­ гудай. Адани вичин авай са хциз галайвилер ийидай. Са кап фу, савун кьве кIватI вах­кана, рекье хутадай. Дяведин вахтунда имни гзаф тир. ЧIехибуру авай-авачирди кIва­тIиз, фронтдиз рекье твазвай эхир. Азиятар, четинвилер гьи­кьван ацалтнатIани, гадади абуруз дурум гана. 1943-йисуз ада школа-интернат куьтягьна­. Хуьрера муаллимар амачир, вири фронтда авай. Жавандикай хайи хуьре муаллим хьана. Ди­дедиз хьайи и шадвал Тариверди дах рагьметдиз финихъ галаз пашманвилиз элкъвезва­.

— Итимрикай ичIи хьанвай хуьре вири кIва­лахар, къайгъуяр дишегьлийрал ацалтнавай эхир,- рикIел хкидай Эфенди муаллимди.- КIа­расдин балкIанар хьиз, абуруз ксудай вахтни жа­гъизвайди тушир. Юкъуз — колхоздин кIва­лах, йи­физ — кIвалин. Йифен кьуларалди гьерекатдик жедай. Аялриз хуьрек гьазуриз, пар­талар чуьхуьз, къазун хьанвайбуруз раб хъиягъиз, гуь­луьтар, элжекар храз… Зун гилани мягьтел­ жезвайди я, абурулай алакь гьикI ийизвайди тиртIа. Баркалла чпиз!

За КПСС-дин тарихдин кафедрадин профессорди баянар гун патал Коммунистрин пар­тиядикай ихтилат кудна. Сабурлу, секин ин­сандин хъуьтуьл сесиник гьасятда маса тавар­ акатнай.

— ЦIекIуьд миллион коммунистдикай ибарат партия пуд касди — хаинри, са ягъ-ягъунни галачиз, чукIурун са тарихдани тахьай кар я. Къе гьарда вичин рикIел атай, гзаф вахтара гьахъсуз, нагьакьан гафар лугьузватIани, тарих тарих яз амукьна кIанда. Хьайи кардиз хьанач гьикI лугьуда? Са низ ятIани кIан хьуналди, уьлкведиз талукь вакъиайрилай цIар чIугун дуьз туш. Коммунистрин партия арадал гъуник, уьлкве вилик тухуник лезги халкьдин рухвайрин ва рушарин пайни ква. Гьа и крар патал гзафбуру чпин чанарни къурбанд авуна. Къе абурун лайихлувилер, игитвилер, гъалибвилер тахьайдай кьун — им бес ахмакьвал, жавабдарсузвал тушни? Коммунистри кесиб халкьдиз асайиш яшайишдихъ фидай рекьер ачухна. Мегер къе абур пислемишзавайбур гьахълу яни? Ваъ, амма абур геж гъавурда акьада, крар мадни чIуру патахъ элкъвейла.

Дяве куьтягь хьайила, кумухъви Дагъустандин СтIал Сулейманан тIварунихъ галай педагогвилин институтдик экечIна. Гуьгъуьна дидедин “я чан хва, вун а шегьерда гьикI жеда­тIа?”  гафарин сес амайтIани, четин жедайди чиз­вай­тIани, чирвилерихъ авай цIигелвал чIехиди тир. Кьилинди, ада хъсандиз кIелна. Дипломдин иеси хьайи жегьил муаллим Кьасумхуьруьн райондин Шихидхуьруьн школадиз рекье туна. Тарсариз фейила, мягьтел хьана: чIехи класс­ра кIелзавай гадаяр, рушар вичелай яшдиз чIе-хибур, буйдиз кьакьанбур, надинжвални квайбур тир. “Завай ибурун аявал ийиз жедатIа?” — фикир фенай тарихчи муаллимдин рикIяй.

— Захъ са артуханвал авай,- пIузаррик са жиз­ви хъвер кваз лагьанай Эфенди Тариверди­евича,- чирвал. За тарихдин тарс ахъайдайла, гзаф вахтара лезги чIалал, урус чIал чизвачир эхир, аялри, хкетдихъ хьиз, яб акалдай. Къейд ийин хьи, хуьруьн аялар кIелиз ашкъи авайбур тир. Гьавиляй са четинвални за гьисснач.

Сир туш, алакьунар авай, кар алакь­дай  касди, гьина хьайитIани, вичин кьил акъудда, инсанрин патай гьуьрмет къазанмишда. Идалайни гъейри, кумухъви секин, къени къилихрин, шад, зарафатрал рикI алай, кIеве авайдаз куьмек гудай жегьил тир. Идан нетижани тариф­луди хьана: са йисалай Эфенди Аквердиев Шихидхуьруьн школадин директорвиле тайинарна­.

Яргъалди ина кIвалахдай мумкинвал ганач муаллимдиз. Республикада чка-чкада округар тешкилна. Эфенди муаллим Дербент округдин халкьдин образованидин отделдиз кIвалахиз ракъурна. И вахтунда ада вичин хизандин бинени кутуна. Белижда кIвални эцигна. Сад-садан гуьгъуьналлаз хизанда аяларни пайда хьана, рухваяр, рушар. Белиждай Дербентдиз физ кIвалахун четин акъваззавай. Гьавиляй образованидин отделдин заведующийдихъ галаз меслят хьана ва Аквердиев Белиж поселокдин юкьван школадин завучвиле тайинарна.

— Жуван кIвалах за гьевесдивди кьиле тухузвай. Амма гьиссзавай, заз са вуч ятIани бес жезвач. 1961-йисуз зун Азербайжандин госуниверситетдин аспирантурадик экечIна. Ина заз чи ватанэгьли Аджиев Абдурагьмана гзаф куьмекар гана. 1965-йисуз за диссертация хвена ва тарихдин илимрин кандидатвилин тIвар къачуна. Идахъ галаз алакъалу яз кIвалахзавай, яшамиш жезвай чкаярни дегиш хьана. Зун Да­гъустандин педагогвилин институтдиз кьабулна. Зегьметни чIугваз, докторвилин диссертациядин винелни кIвалахна. Дагъустандин, Чечено-Ингушетиядин, Кеферпатан Осетиядин, Кабардино-Балкариядин, Ростовдин ва Москвадин архивра акъудай йикъар-йиферин нетижа цIуд ящикда гьакьдай материалриз барабар хьана. Тарихдин илимрин доктор, Москвадин Ленинан тIварунихъ галай госинститутдин профессор Олег Терновоя лагьанай: “Намуслу, жавабдар, зегьметчи дагъви, ви дехилра пуд диссер­тация кхьидай материал ава”. Ада лагьайвал хьунни авуна. ЧIехи пай документар ишлемишиз тахьана амукьна. Им гьич, Дагъустандин пединститутдин тарихдин кафедрадин заведующийди диссертация хуьн патал герек заключение гун тийиз са йис акъудна. И ламатI кар авурдаз — са затIни, амма 15 йисан зегьметдин нетижадал вил алай алимдиз гьикьван рикIин дарихвилер хьана… Диссертация Акверди муаллимди Москвада хвена.

Профессор вичи тамамарзавай гьар са кардив магьир устад хьиз эгечIзавай. Профессорвилин дережадив агакьунин себебни адан алахъунрин, къастунин бегьер тир.

Нариман Ибрагьимов