МАГЬМУД АБИЛОВАН — 120 ЙИС

Дагъустандин халкьарин векилрикай Ватандин ЧIехи дяведин йисара инсафсуз женгера полкариз, бригадайриз, дивизийриз регьбервал гайи ксарни хьана. Абурун арада генерал-майор Абилов  ­Магьмуд Абдулризаевича лайихлу чка ­кьазва. ЧIехи Гъалибвилик еке пай куту­най М.Абилован бажарагъ, алакьунар, теш­ки­лат­чивал Суворован II, Кутузован II дережайрин, Богдан Хмельницкийдин, Яру Гъетрен, США-дин Гьуьрметдин Хашунин I лагьай­ ­дережадин орденралди ва 14 медалдалди къейдна. Со­ветрин Союздин яракьлу къу­ватрин Верховный Главнокомандующий И.Ста­лина М. Абилова регьбервал гузвай частари къачур гъалибвилер са шумудра вичин чара­ра къейдна. Генерал Абилован аскеррин гьуьрметдай Москвади ирид сеферда салютар гана. Женгерин агалкьунар Абиловаз СССР-дин Верховный Советдин Президиумдин Председатель Михаил Калинина­, США-дин Президент Гарри Трумэнани кваз тебрикна.

Ихьтин дережайриз хкаж хьайи, агъзурралди аскерриз кардин гъавурда аваз регьбервал гайи, душмандиз рикIелай тефидай ягъунар кьур лезги генерал вуж я?

Абилов Магьмуд 1898-йисуз КцIар райондин Укур хуьре лежбердин хизанда дидедиз хьана. Дуьнья акунвай Абдулризади хва Яламада кардик квай школадиз кIелиз ракъурна. Чирвилер къачунал адан рикI алай, тарсарив ам гьевесдивди эгечIзавай. Жавандиз школа акьалтIардай бахт акунач. 1915-йисуз дах ва кьве йисалай дидени рагьметдиз фена. Вучда? Кьил хуьн патал са къайгъу чIугуна кIан­за­вай. Магьмудаз Яламадин ракьун рекьин станциядал фялевилин кIвалах жагъана.

Вахт пачагьдин Урусатда гъулгъула гьатнавайди тир. Инкъилабар себеб яз II Николай­ тахтунай гадарна. Вахтуналди тир гьуку­мат­дилай уьлкве идара ийиз алакьнач. Октя­бр­дин инкъилаб себеб яз гьукум большевикри кьуна ва уьлкведа Советрин къурулушар туь­кIуьрунив гатIунна. Къецепатан капита­лизм­дин уьлквейрин куьмекни галаз пачагьдин “лацу” генералри граждан дяведик цIай кутуна. Дагъустанда, Гуржистанда ва Азербайжандани гьукумдин къурулушар Деникинан, Врангелан кьушунри, ингилисрин, туьркверин­ дестейри кьуна, большевикар, цIийи гьукумдин терефдарар дустагъра туна, ягъиз, кьена­. И татугайвилерин вилик пад кьун патал Да­гъустандиз ва Азербайжандиз ХI армия атана. 1920-йисан апрелдин вацра кесиб ва зегьметчи махлукьатдин терефдал алай Магьмудни ХI армиядин жергейрик экечIна.

Фялейрикай, лежберрикай, аскеррикай ибарат армиядик кваз Магьмуд Абилова вичин сифтегьан женг Гуржистандин меньшевикрихъ галаз Къаджариядин дагълара кьиле тухвана. ВикIегьдиз, жуьрэтлудаказ, сада­хъайни къурху авачиз. Граждан дяве акьал­тIайлани, лезги гада ХI армияда амукьна, адаз кIелдай мумкинвални гана. Бакудин гъве­чIи командирар гьазурдай военный школа куьтягьай жегьил Дальний Вос­токдиз рекье туна. Ина ада Нижегородский стрелковый ди­визиядин 49-полкунин 2-ротадин взводдин командир яз къуллугъна. Идалай гуьгъуьниз ам мад Азербайжандиз рекье хтуна ва Абилова 1929-йисалди Лен­коранда кардик квай Бакудин 3-стрелковый полкунин ротадиз регьбервал гана. 1932-1937-йисара ада Тифлисдин военный училищедин ротадин командир яз жаванриз военный кеспияр чирна.

Магьмуд вичин гаф гвай, гъиле кьур кар лайихлувилелди кьилиз акъуддай, четинвилериз таб гудай викIегь итим тир. Военный къуллугъдал алай касдиз ихьтин ерияр мадни герек къвезвай. ЧIехи командирриз лезгидин алакьунар такуна амукьзавачир ва адал мадни вини дережадин къуллугъар ихтибарзавай. Тифлисдай ам Кировабаддиз  (Генжадиз) хъфена. Адан хиве Азербайжандин стрелковый 77-дивизиядин 230-полкунин командирвилин везифаяр туна. Жегьил командирди вичиз чирвилер бес тежезвайди гьиссна. И нукьсан арадай акъудун патал Абилов Москвадиз фена ва ина Советрин Союздин маршал Б.Шапошникован тIварунихъ галай курсара кIелна. Алава чирвилер, вердишвилер къачур офицердин уьмуьрдин рехъ мад Дальний Востокдихъ галаз алакъалу хьана. Ам стрелковый 59-корпусдин кьилдин 2-бригададин штабдин разведотделдин начальниквиле тайинарна.

1938-1939-йисара Советрин Союздинни милитариствилин Япониядин кьушунрин арада акьунар кьиле фена. Приморский 1-армия­дик акатзавай Абилован отделдини Хасан вирин ва Монголиядин Халкьдин Республикадин Халхин-Гол вацIун къерехрив кьиле фейи къизгъин женгера иштиракна. Вичел тапшурмишай крар ян тагана ва уьтквем­вилелди кьилиз акъудай офицер Украинада авай стрелковый 105-дивизиядин командирдин заместителвиле тайинарна. Адаз подполковниквилин чин гана.

1940-йисан 23-апрелдиз Маршал С.Буденыйди М. Абилован гьакъиндай кхьенвай ва СССР-дин оборонадин нарком С.Тимошенкоди къул чIугунвай характеристикада ихьтин гафар ава: “…М.А.Абилов кьетIен кьа­тIу­нар, кардик сифте кьил кутадай бажарагълувал, къастунал кIевивалдай руьгь авай кас я. Вичиз табий инсанривай дуьзгуьн кар истемишда. Аскеррин, офицеррин арада авторитет, гьуьрмет ава. Тактикадин рекьяй савадлу командир я, арадал къвезвай гьаларай кьил акъудиз алакьзава. Вичел тапшурмишай кардай жавабдарвал гьиссзава. Частара мукьуфдивди, гъавурда аваз гзаф кIвалахзава…”

Яру Армиядин чIехи офицеррихъ Германиядихъ галаз дяве жедайдан патахъай шаклувал амачир. Абуру гьазурвилерни аквазвай. Амма Гитлеран кьушунри Ва­тандал хабарсуздаказ вегьини ва чилел, цава, гьуьлерал гзаф кьадарда къуватар, яракьар, техника кардик кутуни лап еке бар­батIвилерал, советрин аскерар, ислягь инса­нар телеф хьунал гъана.

Гьакъикъи делилри успатзавайвал, 1941-йисан августдиз М.Абиловаз Москвадиз эверна ва тежрибалу, бажарагълу командир тирвиляй адал Яру Армиядин Генеральный штабдин Академияда стрелковый кьилдин 146-бригада тешкилун ва фронтдиз рекье твадалди бригададиз кIватIзавайбур вердишарун, абуруз военный рекьяй чирвилер гун тапшурмишна. Лугьун лазим я хьи, бригададиз кьабулнавайбурун чIехи пай Сибирдин агьалияр тир. 1942-йисан апрелдиз бригада Кеферпатанни РагъакIидай патан фронтдиз, Демянск шегьердин патарив рекье туна. Магьмуд Абилова регьбервал гузвай бригададиз гьич ял акъадардай мумкинвални хьанач, ам гъиле-гъил аваз женгерик экечIна. Жуьрэтлу ва викIегь лезгиди команда гузвай аскерар фашистрин 16-армиядин гьужумрин хура акъвазнавай.

Женгер акьван къизгъинбур, инсафсузбур, телефвилер галайбур тир хьи, кIеве гьатнавай батальонда вуч гьалар аватIа чирун патал хур галчIуриз атай командирдиз акуна хьи, вири офицерар кьенва. Абилова аскеррик руьгь кутуна ва вич кьилеваз гьужумдиз виликди фена. Нетижада душман кьулухъ гадарна. 34-армиядин командующий, генерал-лейтенант Н.Берзарина (гуьгъуьнлай адакай магълуб хьайи Берлиндин сад лагьай­ комендант хьанай) Абиловал суткада Белый Бор шегьердал гьужумдай ва анай фашистар­ ахкъуддай план туькIуьрун тапшурмишна.

Им 1942-йисан августдин варз тир. Душмандин армийрихъ гьеле еке къуватар амай. Яру Армиядин аскерри абурухъ галаз чилин гьар са чIиб  патал женг чIугвазвай. Пландин бинедаллаз Абилован бригадади шегьердал гьужумна ва фашистар катдай чкадал гъана­. Амма ида немсерик ажугъ кутуна. Белый Бор хкьун патал душманди 20 танк кардик кутуна, амма лезгиди регьбервал гузвай сибирякри гьар са гьужумдиз лайихлу жаваб га­­на. Гила нубат Демянск шегьердал атанвай­. Ина фашистрин еке къуватар кIватI хьанвай. Абурув цавай герек техника, суьрсетни агакьарзавай. Абилован бригадади шегьер элкъуьрна кьунвай ва фашистриз анай экъечI­дай мумкинвал гузвачир. И вахтунда чи частари къваларив гвай районра душмандиз рум гузвай. И женгера къалурай агалкьунрай М.Аби­ловаз Женгинин Яру Гъетрен орден гана.

Душмандин гуьгъуьна гьатай Абилован бригадади Выдерка, Пол, Парафин хуьрер азадна ва хейлин немсер тергна. Демянскдин плацдарм азад авуналди чи час­тариз Старая Русса галай терефдихъ фидай мумкинвал хьана. Бригадади Калуга шегьер­да вичиз чка кьуна. Гьелбетда, къизгъин женгера хейлин аскерар хкатнавай. 146-бригададин базадал стрелковый 70- дивизия арадал гъана ва Смоленск галай терефдихъ ракъурна. РагъакIидай патан фронтдик квай Абилован дивизияди Ельня шегьер азадна ва Смоленскдин чилер, Рославль шегьер душмандикай азаддай женгерани иштиракна. 1943-йисан сентябрдиз адан дивизия агалкьунралди Суж вацIалай элячIна.

И чIавуз талукь Абилован наградайрин листина кхьенва: “Магьмуд Абилова вич викIегь ва жуьрэтлу офицер тирди къалурна. Вилик жергейра аваз ада женгериз гъавурдик кваз регьбервал гузва. Десна вацIалай элячIдайла ада иллаки вичин кье­тIивал ва къаст къалурна. Дивизияди вичин вилик эцигай тапшуругъ тамамарна — Десна вацIун а пата авай плацдарм кьуна ва гьа идалди душмандин умуми сенгеррай пад акъуддай мумкинвал гана”.

Магьмуд Абилова регьбервал гузвай стрелковый 70-дивизияди фашистрин чапхунчийрихъ галаз Москвадин къваларив, Смоленскдин чилел кьиле тухвай женгера пара лишанлу ва рикIел аламукьдай гъалибвилер къазанмишна. Идан гьакъиндай 1944-йисан 5-январдиз СССР-дин Верховный Советдин Президиумдин Председатель Михаил Калинина кхьенвай кагъазди шагьидвалзава. Ана ихьтин гафар ава: “Гьуьрметлу Магьмуд Абдулризаевич! Смоленск ва Ярославль шегьерар азад ийидай вахтунда женгерин операцийриз уьтквемвилелди ва гъавурда аваз регьбервал гунай,  немсеринни фашистрин чапхунчийрихъ галаз кьиле тухвай женгера виле акьадай хьтин агалкьунар къазанмишунай 1943-йисан 28-сентябрдиз СССР-дин Верховный Советдин Президиумди акъуднавай Указдалди Куь лайихлувилер Кутузован II дережадин ордендални къейднава. Квез тIвар кьунвай орден ракъурзава ва за кIанивилелди Куь гъил чуькьвезва”.

Магьмуд Абилова регьбервал гузвай стрелковый 70-дивизияди, вичин ви­лик акатай душмандиз кьетIивилелди басрух­ гуз, Белоруссиядин чилерал гьерекатзавай. Орша-Могилев рекьив агакьайла, дивизиядин са бязи подразделенияр гитлеровчийри туькIуьрнавай мягькем сенгеррал ацалтна. Полковникди гуьгъуьнлай рикIел хкайвал, ди­визия гьатта фашистрин гьалкъада гьатдай кьван чкадални атана. “Чи гьалдикай командованидиз хабар авай. Ада чи вилик са месэла эцигна: гьикьван четин хьайи­тIани кьулухъ чIугун тавун ва гележегдин гьужумдиз гьазурвилер акун. 1943-йисан октябрдилай 1944-йисан майдалди душмандихъ галаз пара инсафсуз акьунар хьана. Чпин нехир хкведай чIал чир хьанвай фашистри Гитлеран генералрин тапшуругъар кьилиз акъудуналди, къастуналди гьужумар ийизвай, амма Яру Армиядин ас­керриз абуруз гьикI кар кьадатIа чир хьанвай. Чна са шумуд сеферда душ­ман­дин­ далу патаз разведчикар ракъуриз, абурун планар чирна ва вине авай командованидив агакьарна. Душмандивай кIватIай важиблу делилри гуьгъуьнин гьужумар вини дережадаваз тешкилдай мумкинвилер гана…” рикIел хканай М. Абилова.

1944-йисуз Магьмуд Абдулризаевич стрелковый 35-корпусдин Суворован ва Кутузован орденар авай Бобруйскдин гвардиядин дивизиядин командирвиле тайинарна. И чIавуз аскеррин чIехи частариз кьегьалвилелди ва устадвилелди мадни регьбервал гудай адан бажарагъ ачух хьана. Дивизияди Белоруссия азад ийидай женгера тарифдай агалкьунар къазанмишна. Идалай гуьгъуьниз адан дивизиядин полк сифтебурукай яз Польшадин Белосток шегьердиз гьахьна. 6-сентябрдиз адан дивизияди Нарев вацIал алай Остроленок къеле ва шегьер кьуна. Украинадилай дяведин женгерив эгечIай лезги хва Эльба вацIал кьван фена. Берлиндал гьужумдалди вилик, 1945-йисан 20 апрелдиз Магьмуд Абиловаз генерал-майорвилин чин гана.

1955-йисан эхирдай Магьмуд Абилов отставкадиз фена. Баркаллу хцин гьуьрметдай адан тIварцIихъ Бакуда, КцIара куьчеяр янава, КцIар шегьердин кьилин майдандал генералдин памятник хкажнава. Ихьтин кье­гьал хва халкьди вичин рикIел хуьдайдал, са шакни алач.

Нариман Ибрагьимов