Ватандин ЧIехи дяведин виридалайни туькьуьл, рикI йисаралди пашманвиле тур делил ам я хьи, фашистрихъ галаз кьиле фейи женгера, госпиталра, рекьера бомбайрик, тупарин гуьллейрик акатна, квахьай аскеррин кьадар гзаф я. Абурукай са хабар-терни агакь тавун, абурун кьисмет гьихьтинди хьанатIа чир тахьун багърийрин рикIера тIал тушни бес! Фронтдиз фейи рухваяр, гъуьлер хтун тавур дидейрин ва сусарин вилер рекьидалди рекьел хьана.

Гел галачиз квахьайбур жа­гъур­дай са шумуд идара ава. Абуруз гел жагъурдай жегьил дестейрини куьмекзава. Эхиримжи йисара дяведин къизгъин женгер кьиле фейи чкаяр ахтармишзавайбуруз хейлин аскеррикай делилар гьатна. АгъастIалви Межидов Рамазанакайни. Адан аламатдин кьисметдикай чаз хтул Насруллаев Мегьамедвелиди суьгьбетна.

— Рамазан буба зи диде Зарба­фан дах тир, — ихтилатзава М. Нас­руллаева. — Ам 1932-йисуз эвленмиш хьана. Кьве йисалай адаз хьайи сифте бицIекдал Зарбаф тIвар эцигна. 1939-йисуз хизанда­ кьвед лагьай руш хьана. Нарима. Рамазан буба лежбер, магьсулдар,­ багъманчи тир. Колхозда бригадирди буюрмишай гьи кIвалах хьайи­тIани, баркалла къведайвал тамамардай. Фашистрин Герма­ния­­ди Советрин Союздал вегьейла, амни Ватандин гьарайдиз фена­.

АгъастIалви Украинадин фронтдиз акъатна. Гитлеран кьушунри басрух гузвай. Абурун къуватар артух тир. Хабарсуз чи уьл­кведал вегьей сифте гьафтейра фашистрин самолетри, бомбаяр вегьез, Украинада, Белоруссияда, Молдавияда, Курскдин, Белгороддин областра авай аэродромар ва самолетар барбатIнавай. Чилел хьиз, цавани душманди агъавалзавай.

Рамазан Межидова къуллугъ­завай частни Днепропетровскдин областда немсерин кьушунри гьал­къада тунай. Яру аскерри, чандилайни гъил къачуна, душмандин гьужумар са-сад алудзавай. Амма гьужумрин эхир авачир. Патрумарни куьтягь жезвай. Абур агакьардайбурни авачир. Чара амачирди­ акурла, командирри кьулухъ чIугу­нин буйругъ гана. Хирер хьанвайбур саламат авунин месэлани четин акъвазна. Абурукай кIеве авайбур чкадин инсанрал ихтибарна. Гьабурукай яз, — Рамазанни. Ам са рушни авай хендеда дишегьлидин къаюмвилик акатна. Кас залан гьалда авай аскердихъ рикIивай гелкъвена. Хуьр немсери кьурла, аскердиз хата хкат тавун патал ам вичин рушал эвленмишна. Сагъ хъхьанмазди, Рамазан партизанрин дестедик акахь хъувуна. Идан гьакъиндай агъастIалви мажбуридаказ эвленмиш хьайи Маруся Куп­рияновади Рамазанан вах Бесаз кхьей чарчи шагьидвалзава.

«Гьуьрметлу вах Бес, зи ва чи руш Полинадин патай пара чими саламар кьабула. Ви чар зал агакьайла, зун, гьелбетда, шад хьана. Гъуьлуьн талукь багърийрикай заз чир хьана кIанзавай. Вуна Рамазанакай кьве йисуз хабарар авач, ам гьикI ва гьина ава лугьуз хабар кьазва. Залан хирер алай ам зи дидеди сагъар хъувуна, 1943-йисуз ам зал эвленмиш хьана. Чаз рушни хьана, адал Полина тIвар эцигнава. Романа партизанрихъ галаз душмандиз хъсан ягъунар кьазва. Амма чазни адалай чар-цIар авач. Мумкин я, мадни хирер хьана, госпиталдиз аватнава. За ам авай чка чирун патал Москвадиз кхьенва. Анай хтай чарче гуьзета, Рамазан Межидов авай часть малум хьанмазди, квез хабар гуда лагьанва.

Са карди зун тажубарна, Бес вах. Рамазана заз вичиз хуьре хизан, кьве руш авайдакай лагьаначир. АкI ятIа, зи Полинадиз кьве вах ава. Им лап хъсан кар я.          

Чна мадни чарарин алакъа хуьн герек я, Бес вах. Гьелелиг сагърай.

Гьуьрметдивди,

Маруся Куприянова.

1944-йисан 5-сентябрь».

Насруллаев Мегьамедвелиди лагьайвал, гьа и йисуз Рамазана вичин уьмуьрдин юлдаш Зарбафаз кхьей чарни ама. Инал важиб­лу са къейд ийиз кIанзава. Зар­баф­­ Рамазанан кьвед лагьай­ паб тир. Сифте папаз хьайи рушал­ ада Зарбаф­ тIвар, 1939-йисуз ди­дедиз хьайи рушал Нарима тIвар эцигнай. ИкI хьайила, Зарбафа кьве бала хуьзвай, абур кIва­чел акьалдарун патал колхозда­ гьа­­къи­сагъ­вилелди зегьмет чIугваз­вай. 1944-йисан 8-апрелдиз хуьруьз кхьей кагъазда ихьтин гафар ава:

«Гьуьрметлу тир юлдаш Зарбаф, и кагъаздин парча квелди рекье твазва. Закай хабар кьуртIа, сагъ-саламат я. Зарбаф, за гьар юкъуз ви кагъаз гуьзлемишзава…

Рушар чIехи ая, абурухъ гелкъуьгъ, абуруз дарвал гумир. Заз чизва, чун гъалиб жеда. Фикирармир, дертни чIуг­ва­мир.  Душман катзава, адан эхир я. Фашистар тергна, зунни хкведа…»

Кьвед лагьай юлдаш Мару­ся­ди­ни вах Беса сада-садаз чарар кхьизвай вахтунда Межидов Рама­зана Молдавиядин Оргеев шегьердин па­тарив гьавадин десантдин лишанчийрин полкунин жергейра аваз душман­ кукIварзавай. И женгера ада  кьегьалвилелди чан гана…

Межидов Рамазана вичин рушариз — Зарбафаз, Наримадиз, Полинадиз виридалайни чIехи аманат — Гъалибвал туна. Балаяр чIехи хьана, гьар сад са кеспидин иеси хьана. 1965-йисуз Полина, Днепропетровскдин медицинадин институтдин 3-курсуна кIелзавайла, гатун каникулриз ви­чин буба Рамазанан ватандиз хтанай. Мукьва-кьилийри, вахар Зарбафа, Наримади, Зарбаф дидеди ам пара хушдиз кьабулнай. Ам вири багърийрихъ галаз танишарна. РикIел аламукьдай пишкешарни гана, рекье хтунай.

Амма я Полинадивай Зарбафазни вичин вахариз Рамазанан кьисмет гьихьтинди хьанатIа, гьадакай малумат гуз хьанач. Вучиз лагьайтIа, тайин са делил­ни ­авачир. Гьамиша рикIик се­филвал­, гьайиф кутазвай и месэла 1975-йисуз ачух хьана.

Молдавия Республикадин Ор­ге­­ев шегьерда дяведа телеф хьайи чи аскеррин стхавилин сурар ава. Немсерин чапхунчийрихъ галаз кьиле фейи къати женге­ра игитвилелди иштиракайбурун ва хайи Ватан, жуван халкьдин аслу туширвал, азадвал хуьн патал чанар гайибурун тIва­рарни кхьенва. Шегьердин школьник­ри, гел жа­гъурзавай дестейрин векилри тIва­рарин сагьибар вужар, гьинай ятIа чирзавай­. Малум хьайи ксарин гьакъиндай ас­керрин хизанриз хабар гузвай. Гьа ихьтин хабар гузвай чар Агъа СтIалрин хуьруьзни рахкурна, Межидов Рамазанан гьа­къиндай. Ана кхьенвай :

«Гьавадин десантдин лишанчийрин полк. 1944-йисан 3-июль. 95-нумрадин извещение. Аскервилин кьин кьуниз вафалу яз хьайи гвардиядин красноармеец Межидов Рамазан, викIегьвал, кьегьалвал къалуруналди, 1944-йисан 27-июндиз со­циализмдин Ватан патал телеф­ хьана, ам Оргеев шегьердивай 1,5 километрдин кьиблединни рагъэкъечIдай патахъ галай сурара кучукнава…»

Ватан хвейи кьегьал авай чка чир хьайила, шад хьана Зарбаф диде, рушар, мукьва-кьилияр.

1976-йисуз Гъалибвилин сува­рин вилик Агъа СтIалдилай Орге­ев шегьердиз Межидоврин ва багърийрин делега­ция рекье гьатна: Зарбаф, адан стхаяр Магьарам­ни Абасмирзе Абасовар, езне­яр Агьмедов Мегьамед ва Насруллаев МутIалиб.  Абур чкадин гьукумдин органрин векилри пара хушдиз кьабулна. Кьиле фейи гуьруьшдикай Молдавиядин “Коммунизм патал” газетдин журналист Л. Краснотавскийди макъалани кхьенай. Адай чна са бязи паяр гузва:

«Агъа СтIалрин хуьряй тир Межидов Рамазан чи шегьердин агьалийри вичин къамат халис кьегьалдин хьиз рикIел хкизвай игитрикай сад я.  СССР-дин оборонадин министерстводин Центральный Архивдин делилри къалурзавайвал, ам 1944-йисуз, Молдавия ССР-дин Оргеев шегьер азад ийидайла, немсерихъ галаз кьиле фейи къати женгера телеф хьана. И кардикай аскердин хизанриз, мукьва-кьилийриз мукьвал вахтаралди хабар авачир. Рамазана Ватандин ЧIехи дяве­да лап сифте йикъарилай башламишна иштиракна.

И мукьвара чи шегьерда Суворован орден, Яру Пайдах авай Звенигородинни Бухарестдин гьа­вадинни десантдин 1-нумрадин  гвардиядин дивизиядин ветеранар гуьруьшмиш хьана. Абур гуьмбетдин патав са декьикьада кисна акъвазна. Ахпа Совет­рин Союздин Игит И. Громова иник кучукнавай гьар са юлдашдикай кьилди-кьилди суьгьбетна, женгера абурун игитвилерин гьерекатрикай лагьана. Амайбурухъ галаз санал тIвар кьур Межидов Рамазанал ам яргъалди акъвазна.

Игитди малумарайвал, Рамазан хуш къилихар авай, жуьрэтлу, къастунал кIеви аскер тир. Ада вич гьар са карда Ватандиз, чи халкьдиз вафалу тирди къалурна. Немсерин чапхунчийрал гъалиб хьунин карда аскерриз Рамазанан хуьруьнвийрини тIимил куьмекар ганач. Рамазанан уьмуьрдин юлдаш Зарбафани гьакъисагъвилелди зегьмет чIугуна, къазанмишай техил, як ва маса гзаф шейэр фронтдиз куьмек яз рекье тваз хьана.

Юлдаш Межидов хайи Ватан патал женгина телеф хьана. Амма адан уьмуьрдин юлдаш Зарбаф руьгьдай­ аватнач, зарбачивилелди колхозда кIвалах­завай Зарбаф са шумуд сеферда райондин ва хуьруьн советриз депутатвиле сечки авуна.

Гуьмбетдал цуьквер эцигдайла, Зарбафан вилер накъварив ацIанвай. Ада  суралай са мекве авай накьв къачуна, лацу яйлухдик кутуна…»

Эхь, 34 йисалай къажгъай багъ­ри касдин ни галай чил, накьв хайи макандани хьун лазим тир. Зарбафа ва багърийри фронтовикдиз хуьре сур хъувуна.

— Гъалибвилин гьар сувариз чун, Рамазан бубадин хтулар, птулар хуьруьз хъфизва, бубадин сурал кьил чIугвазва, дуьнья ислягь хьун патал дуьаяр ийизва,- лугьузва М. Насруллаева.- Рамазан бубадин рушарин хизанар бахтлудаказ яшамиш жезва. Зарбафахъ — кьуд хвани пуд руш, Наримадихъ пуд хвани пуд руш ава. Бубадин тIвар эхцигнавай птул Рамазан духтур я, ада Москвада кIвалахзава.

Ватандин ЧIехи дяведин женгера телеф хьайибур гьами­шалугъ рикIера хуьн алай ва къвезмай несилрин пак буржи я. Абуру несилрин бахтлувал патал чанар къурбандна.

Нариман Ибрагьимов