2022-йисан чи газетдин 46-нумрада чна Къизляр райондин Сарсар хуьруькай, ина кардик квай “Нива” ООО-дикай, коллективдин агалкьунрикай макъала ганай. Са гьафте вилик зал чирхчир Селимов Назим гьалтна. Ада заз макъала кхьинай сагърай лагьана ва гьа са вахтунда меслятна: “Нива” ООО-дин чIехидакай на лап куьрелди кхьенва. Ам пара лайихлу, вичин кар хъсандиз чидай, инсанриз куьмек гуз, абурун яшайиш хъсанариз алахъзавай кас я. Ада зазни лап кIеве акIанвай вахтунда куьмек гана. Адакай гегьеншдиз кхьихь”.

Назима заз вичин кьилел атай дуьшуьш ахъайна.

“Зун Къизлярдивай кефердихъ галай са майишатдай 25 тонн пар гьакьдай машин ацIай къарпузарни гваз меркездиз хквезвай. Хуьрер артух гьалт тийизвай къумлух чкаяр я. Рекьерни гьарнихъ фенвай. Анриз сад лагьай сеферда акъатнавайвиляй рехъ алатай зун къумлухдиз акъатна ва зи машин къумада акIана. Вилериз аквадай кас, затIни авач. Кабинадин винел хкаж хьана, килигайла, заз са шумуд километрдин яргъай хьиз кIвал акуна. Фена гьаниз. Иесиди лагьана: “Ваз виридалайни патав гвай хуьрерикай сарсарвийривай куьмек гуз жеда. Абур ви ватанэгьлиярни я, майишатдихъ чIехи техникани ава”. Адав за жув Сарсариз тухуз туна. “Нива” ООО-дин регьбер  Загьидин  Кьасумова  захъ яб акална. Югъ нянихъ элкъвенвай. Вичихъ мугьманар авайтIани, ада зун динжарна ва экуьнахъ месэла гьялун хиве кьуна. Лагьайвал, касди экуьнахъ вичин машинда аваз зун ва чIехи тракторни машин акIан­вай чкадал рекье туна. Ада авур хъсанвал рикIелай фидайди туш. Ам чи халкьдиз чир хьана кIанзавай кас я”.

Назим Селимов гьахълу тир. Зал чир хьайидалай кьулухъ Загьидин Кьасумовакай анжах хъсандиз рахадай, адан тарифдай­ инсанар гьалтна. Сифте яз заз адакай Да­гъус­тан Республикадин хуьруьн майишатдин ва суьрсетдин министерствода ван хьана. Ада регьбервал гузвай майишатди гьар са гектардай республикада виридалайни гзаф бегьерар къачунвай ва гьар са килограмм техил, прунз битмишарун жуваз акъваззавай къиметни маса майишатрин къиметрилай 2-3 сеферда агъузди тир.

Са вахт алатайла, заз РД-дин хуьруьн майишатдин ва суьрсетдин министерстводин технический сиясатдин рекьяй отделдин начальник Нисред Нисредова теклифна ва «Нива» ООО-дин директор Кьасумов Загьидинахъ, адан заместитель Гьажиалиев Муьгьуьдинахъ галаз танишарна. Абуруни чпин коллективдин крарикай суьгьбетна. Назим Селимова авур теклиф кьилиз акъудун патал за жуван архивар винел акъуд хъувуна ва Загьидин Кьасумован уьмуьрдин жигъир­риз вил хъияна.

Мусибатдин завал

Кьурагь дагъларин рагарани синера, дерейрани тепейра дегь заманайрин ни галамай, тарихдин шагьидриз элкъвенвай гзаф хуьрер ава. Абурукай сад Ашар я. Дегь девирра арадал атанвай и хуьр арифдар, алим Гьажибуба эфендиди (адан мавзолей мусурманри ибадат, зиярат ийизвай чка я), Шейх Исмаила, адан хва алим ва шаир Ашар Рамазана, алатай йисарин шаирар — Сарадина, Гьажиалиди, Муьгьуьдина, алай девирдин алимар, шаирар, государстводин деятелар тир Абдулла Абдуллаева, Бирем Абдурагьманова, Кьасум Мегьамедова, Абдулла Гъафурова, Даниял Закержаева, Омархалил Рамазанова, Гьасан Магьмудова, Сираждин Ризаева, Жалил Асланова, Халилбег Асланова, Гьуьсейн Рамазанова, Буба Агьмедова машгьурна.

Аша гьакI магьир устIарарни, лап хъсан леж­берарни, малдарарни, хипехъанарни хьайи­ди я. 1955-йисуз колхоздиз, районда сиф­­тебурукай яз, трактор хканай. Адан рулдихъ гуьгъуьнлай “космонавт”, “пагьливан”, “комиссар” тIварар акьалтай Къурбан ацукь­най.­

Ашарвийрин секин яшайиш тIебиатдин завалди пайгардикай хкудна. 1966-йисуз Кьиб­лепатан Дагъустанда хьайи залзала себеб яз, Дагъустандин Обкомди ва Минис­тррин Советди дагъвияр дуьзенриз куьчарунин месэла гъиле кьуна ва гьар хуьруьз чкаярни теклифна. Ашарвийриз Кьасумхуьруьн, Дербент районрай куьч жедай чилер къалурнавайди тир. Чидач куь манийвал­на­тIа, кьисметди я жеди, абур Къизляр райондиз акъуд­на. Гила и кардал бязибуру гьайиф чIуг­вазва. Вучиз лагьайтIа, хайи ерийривай, халкьдивай яргъа хьанва, хийир-шийирдикай, медениятдикай, эдебиятдикай хкатзава.

Уьлкведа реформайрив, девлетар пайи-паяр хъувунив эгечIайла, ашарвийри кьилдин­ «Ашарский» совхоз тешкилна, чпин хийир­диз чилерни вахчуна. Гьелбетда, ашарвийри хайи майишатдани намуслувилелди зегьмет чIугуна. Адахъ хъсан крарни, татугайвилерни хьана. Совхоз чкIидай чкадални атана. Гьа и вахтунда жемятдин къайгъуда авай, чилерикай менфят къачуз жедай кар алакьдай кас — Загьидин Кьасумов пайда хьана.

Къизляр. Афгъанистан. Свердловск

Къизляр райондиз бубаяр эвичIайла, Загьидина вад йисаз кам къачунвай. Ирид йис хьайила, ам школадиз фена. Юкьван школа дагъдин хуьре куьтягьай жегьил Советрин Ар­миядин жергейриз фена. Ам Афгъанистандиз акъатна. “Град” система алай автомашин гьалзавай Кьасумоваз Афгъанистанда такурди амач. Ахьтин къурбандар, бедбахтвилер анжах­ кIеви рикI авай инсанривай эхиз жедай. Гьар юкъуз цIудралди жегьилар частариз хквезвачир. Душмандин гуьллейрик акатай абур цинк­дин гробра аваз ЧIехи чилел хутахзавай. ЯтIани ана Загьидин патал шад вакъиани хьана. Шагь Масуда агъавалзавай Пандшер дередиз рейд авурла, ана Руслан Аушеван пияда кьушунрин полкуна авай къунши Мегьамедкеримов Магьамдали гьалтна. Кьве хуьруьнви саки цIуд юкъуз санал хьана. Абуруз хайи хуьруьз хъфена, хтай кьван шад хьанай.

Гардез вилаятда тапшуругъ тамамардайла, Загьидина къуллугъзавай 180-полкунин вилик пад душманди атIана. Гзаф къизгъин женг кьиле фена. Чибурукай гзафбур хкатна. Лап кIеве гьатдайла, разведчикрин куьмекдалди хаталу чкадай эхкъечIна. Къизгъин женгера тIимил хьаначтIани, Кьасумов вичин буржи уьтквемдиз тамамарна хтана.

Ахпа совхозда кIвалахал акъвазна. Кьве йисуз прунз битмишарзавайбурун бригадада зегьмет чIугурдалай гуьгъуьниз ам Свердловскдин автомобилрин институтдик экечI­на. Диплом къачуна хтай жегьил пешекар “Ашарский” совхозда инженер-механиквиле тайинарна. Ада техилар хуьдай, михьдай чкайра, алаф гьазурдай цехда ва майишатдин маса хилера зегьмет алай кIвалахар кьезиларунин, техникадикай гзаф менфят къачунин месэлаяр гьялна, производстводин бегьерлувал хкаждай шартIар тешкилна.

ЦIийи шартIара

Уьлкведа кьил кутур базардин экономикади, реформайри гьар са агьалидин, хизан­дин, коллективдин гьам къанажагъдин ва яша­йишдин бинеяр къарсурна. Инсанар кIе­­вера туна. Гзафбур уьмуьр цIийи кьилелай тешкил хъувуниз мажбурна. Сарсарин хуьре­ яшамиш жезвай, совхозда зегьмет чIуг­­ваз,­ хизан хуьзвай, маса дегишвилерихъ, цIийи­­ви­лерихъ калтуг тийизвай Кьасумовавни гьалариз маса вилерай тамашиз туна. ГьикI ла­гьай­тIа, совхоз кIватзавай, тарашзавай, гьавиляй  адалай зегьметчийриз мажибарни вахтунда гуз алакьзамачир. Къуллугъ га­дар­­на, ада ГАЗ-53 автомашин маса къачуна­­ ва гьадалди, ма­садбурун парар тухуз, кьил хвена. Хийир лап тIимил жезвай. Гьавиляй ада ­“КамАЗ” автомашин маса къачуна ва адан куьмекдалди къазанжияр арадал гъиз чалишмишвална.

Акуна хьи, зегьметар — пара, хийир тIимил я. 1996-йисуз Кьасумова лежбервилинни фер­мервилин  “Нива” майишат тешкилна, 2,4 гектар чилни къачуна. Квелай гатIунда? Вуч авуртIа, хъсан я? И кьве суалдиз жаваб жа­гъу­рун лап четин акъвазна. ЮкIвар-чипIер ягъайдалай гуьгъуьниз ам са кардин гъавурда гьатна: вуч ийиз хьайитIани, чиликай менфят къачуна кIанда, тахьайтIа, вири алахъунар гьакIанбур жеда. Чилиз къуллугъ авуртIа, ада вун гьамиша хуьда. Загьидинан рикIел хуьруьн агъсакъалри лугьудай и гафар вахтунда хтана ва вич патал къарарни акъудна: анжах чилел зегьмет чIугвада.

Кьасумова чиле юнжа векь цана ва Краснодардиз фена, прессни къачуна. Пуд сеферда векьер яна, туьквера туна ва маса гана. Ах­па комбайндин каркас къачуна, стхадин гьаятдиз хкана, ам, герек вири частар жагъуриз, кIватIна. Адалди сифте йисуз масабурун, гьакI «Ашарский» совхоздинни 900 гектардай векьер яна. И крарай хьайи пуларихъ Къарамахидай МТЗ-80 маркадин трактор ма­са къачуна. 1998-йисуз виш гектар чил ки­ри­да къачуна, ана юнжа цана. Векьер кIватI­на­. Хьайи пулунихъ прунз михьдай машин къа­чуна. Совхоздин кардик квачир склад кирида къачуна ва ина суткада 15-20 тонн прунз михьиз эгечIна. Гатфарихъ Пензадай «Фермер-2» регъвер къачуна. Абур кардик кутадалди патарив гвай хуьрерани регъвер авачир. Виринрай агьалияр къвез, гъуьр регъвез­, хъфена. Суткада 5 тонн гъуьр регъвезвай.

— 1999-йисуз чна 170 гектар чил кирида кьуна ва ана техил цана, — суьгьбетзава З.Кьасумова. — Лугьун лазим я хьи, и чил фадлай ишлемишзавайди тушир ва анаг чна хъсандиз миянарни авуна. Нетижада чна гьар гектардай 30 центнер техил кIватIна. Хьайи къазанжийрихъ экскаваторни къачуна.  Чилериз ятар гун патал са мус ятIани туькIуьрнавай къаналар лиледив ацIанвай. Яд бес кьадарда тахьайла, дуьзгуьн бегьерар гьикI къачуда? Гьавиляй чна гьар са кIвалах виликамаз веревирдзавай ва сифте нубатда вуч лазим, хъсан ятIа, гьам ийизвай. Чи инанмишвални артух хьанвай, гьикI лагьайтIа, чалай гъиле кьур кIвалахар алакьзавай ва зегьметди къазанжиярни арадал гъизвай. Гьавиляй иштагьарни ачух хьана.

Нубатдин йисуз чна совхозди ишлемиш тийизвай чилер пуд йисан ва ахпа 1700 гектар къад йисан вахтунда кирида къачуна. И чилера чна прунз, техил ва юнжа цана. Гьар са гектардай юкьван гьисабдалди 45 центнер прунз, 32 центнер техил ва 80 центнер векьер кIватIна. Ихьтин бегьерар чна гила саки гьар йисуз къачузва ва райондани, республикадани и рекьяй гьар са майишатдиз чешне къалурзава.

Къейд ийиз кIанзава, Загьидин Къазимегьамедовича кьуд-вад йисуз гъиле кьуна авунвай кьван крар гьатта советрин девирдани чи хейлин майишатрин коллективрилай алакьайди туш. Ибур нин гьунарар я? — суалдиз ада икI жаваб гана:

— Гьелбетда, чи инсанрин. Садани фикир тавурай, чи коллектив екеди, зурбади я лагьа­на. Гатун вахтунда кIвалахзавайбурун кьадар 80 касдилай алатзава, амай вахтунда 45 кас амукьзава. Вири кеспидин гъавурда хъсандиз авай, гьар са кар рикIивай кьилиз акъудза­вай инсанар я. Абурухъ галаз рафтарвал авун, зегьмет чIугун рикIиз гьамиша хуш я. За чи ин­­санрилай пара разивалзава. Абурун­ яшайиш, гьал-агь­вал лап хъсанди авун за жуван  везифа яз гьисабзава. Чи вири агалкьунарни абурун гьакъисагъ зегьметдихъ галаз алакъалу я. Абурув чпин алахъунриз ки­лигай мажибарни агакьзава.

Эцигунар, эцигунар…

Гаф авач, «Нива» ООО-дин камар ге­гьенш­бур, гьар сад тажубардайбур, гьейранардайбур я. Майишатдин регьберри са кам вилик кваз, гележегдин месэлаярни фикирда кьаз, коллектив гьакъикъи, жемят патал хийир­лу крарал желбзава. Са рахунни алач, кIеви низам, къайда авачир чкада тарифлу нетижаяр арадал гъиз жедач. З.Кьасумова и терефдиз сифте йикъарилай фикир гузва ва виридавай кIеви истемишунарни ийизва. Хизанрин гьал-агьвал йисалай-суз хкаж жезва. Хуьруьн къаматни накь акурвал къе амукьзавач.

ООО кардик кутунвай йисара гьар сад 900 квадратный метрдин пуд склад, республикадин са майишатдихъни авачир хьтин къав алай 1200 квадратный метрдин харман, анал столовой, ял ядай кIвалер эцигнава. Техил михьдай 3200 кв метрдин склад, терезрин комплекс, мастерскояр, администрациядин дарамат, къаравулрин кIвал, запасдин частарин склад ишлемишиз вахкана. Майишатдин вири рекьера къир цана. Мелиорациядин къурулуш гьамиша къайдадик ква.Регъверни галай, гьайванриз ем гьазурдай, прунз михьдай цехар, пешекарар патал ва кьве ятахдал кIвалер, 500 мал гьакьдай ферма, техил кьурурдай комплекс эцигнава. 2019-йисуз  Сарсара йиса 40 агъзур тонн прунз гьялдай завод эцигна, ишлемишиз вахкана.

Хуьр аваданламишунин кIвалахарни гъи­ле кьазва. МискIиндин пару  эцигна. Къванер Акушадай, Мекегидай гъана. МискIин­дихъ­ галай чиле багъ кутуна. Хуьруьн къвалав гвай муьгъ (анал 17 авария хьана ва ирид кас кьена), масанрай герек техникани гъана, цIийи хъувуна. Эхиримжи йисара Сар­сариз физвай рекье къир цана. Фельд­шер­вилинни акушервилин пунктунин цIийи дара­мат эцигнава. Хуьр хъвадай целди, газдалди таъ­­ми­нар­нава. “Хуьрерин мулкар комп­лекс­нидаказ вилик тухун” программадин сергьят­ра аваз виш касдиз чка жедай кьве гьавадин культурадин дворец, 30 аялдин бахча иш­­лемишиз вахкана. Хуьре футболдин, спортдин майданар туь­кIуьрнава. 8,1 километрдиз хъвадай цин линия гъанва. Яд кIватIдай кьве имарат  эцигнава, 5,4 километрдиз газдин ва 6 километрдиз электроэнергиядин линияр тухванва. Вири и крара пудратдин везифаяр Загьидин Кьасумова вичин хивез къачуна ва абур баркалла къведайвал бегьемарни ­авуна.

Хуьре эцигунрин кIвалах акъвазнавач. Махсус госпрограммадин сергьятра аваз Сар­сара цIийи магьлеяр кутун патал 135 гектар чил чара авунва. Ана худда цIийи кIва­лер, культурадин, спортдин, туризмдин дара­матар эцигзава. Вири и къулайвилер, галайвилер, агалкьунар Загьидин Кьасумован тIварцIихъ галаз алакъалу я. Ада хуьр, жемят­ патал зегьмет чIугвазва, югъ-йиф талгьана, республикадин, Россиядин рекьер алцумзава, хуьруьз герек техника, тадаракар, эцигунардай ва маса материалар хкизва.

Баркалла кар алакьдай хциз. Ихьтин ксарин, зегьметдиз лайихлу къиметни гун, абур хуьн­ни авун чи буржи я.

Нариман Ибрагьимов