Фадлай са кар дуьньядиз машгьур я: Дагъустан дагъларинни чIаларин (жуьреба-жуьре халкьарин) уьлкве тирди хьиз, лап хъсан еридин ципицIринни чехирдин ватанни я. И кар вичин вахтунда (1722-йис), Персиядиз фидай рекье Дагъустандиз атайла, Россиядин император (пачагь) I Петрдини раижнай. Адаз акунай хьи, казакрин меркез тир Къизлярдилай гатIунна, Дербентдин къеледив кьван, адалай анихъни гегьенш майданар ципицIар битмишаруниз ва абурукай чехир хкудуниз акьалтIай ярашугъ чкаяр я. Пачагьдиз вич акъвазай чкайрал а чIаван сердерри теклифай хъвадай затIари Европадин уьлквейра такур жуьредин таъсирнай, къейднава адан рекьерин кхьинрал машгъул хьайи ксари…
Чи чехиррин тариф иниз атай гзаф маса мугьманрини (писателри, сиягьатчийри, алимри, масабуру) авунва. Машгьур Геджухдинни Дербентдин, Къизлярдин чехиррин бузханаяр (чехирар хуьзвай чилин кIаник квай чкаяр) гьа вахтара арадал гъайибур я. Гилани чи чехиррин тарих гьа вахтарилай (200-300 йис идалай вилик) арадал атайди яз гьисабзава. Гьавиляй лугьузвайди я: куьгьне дустни куьгьне чехир чIурубур жедач… Гьавиляй хъсан чехир чи республика лишанламишзавай асул яржарикайни садаз элкъвенва.
Советрин девирда Дагъустандин чехирринни коньякрин тариф дуьньядин гзаф пипIериз чкIанвай. Абурухъ муьштерияр чпи чехирар хкудзавай Франциядани, Испаниядани, Эрменистандани, Гуржистандани, Молдовадани, масанрани хьанвай. Юкьван Азиядин республикайрин ресторанра Дагъустандин чехир ва я коньяк жагъин тийир нямет хьиз тир. Россиядин чIехи меркезрикай зун рахазвач…
Алатай асирдин 50-80-йисара Дагъустан багъларинни уьзуьмлухрин ватандиз элкъуьрунин программа гъиле кьунвай. Уьзуьмлухрин майданрал гьалтайла, Дагъустан Кеферпатан Кавказда анжах Краснодардин крайдилай кьулухъ галамай жеди. Бегьерлувилел ва еридал гьалтайла, чи уьзуьмлухри Испаниядин уьзуьмчийрив гьуьжет кьазвай. И кар ЦIийи Къурушрин уьзуьмчийрин агалкьунрини субутзава. Иниз, тежриба чириз, чехирчиярни уьзуьмчияр татай пIипI Европада амач жеди.
Гьихьтин чехирар а вахтара машгьур тир? Гзафбурал чи чкайрин (багъларин) тIварар алай: “Самур”, “Дербент”, “Нарын-къеле”, “Сабнова”, “Геджух”, “Къаякент”, “Къизляр”, “Къара-чIачI”, “Кавказ” ва масабур. Гуьгъуьнлай мад тIварар акъатна: “Медвежья кровь”, “Розалия”, “Букет Дагестана”, “Дагестанское игристое”, “Гуниб” ва мад маса тIварар, тIямар, атирар…
Дагъустандай масаниз, иллаки чи меркезриз мугьманвилиз чехир гвачиз фин усал кар яз кьадай. Чехир чин тийир дагъустанви?..
Самур станциядилай Кьиблепатан Дагъустандин мулкарин чехир йисан кьиляй-кьилиз чIехи цистернайралди СССР-дин гзаф яргъал пипIерив агакьарзавай… Гьакьван къазанжиярни и суьрсетди чи хуьрериз гъизвай. Аваданвал, асайиш виликди физвай. Пиянискавал? Аламатдин кар тушни? Гьакьван хъвадайди аваз, пиянискавал, вирида сад хьиз, негьзавай…
Бес вуч хьана а девлетрихъ? Уьлкведин кьилиз Горбачеврин, Яковлевринни Шеварднадзейрин десте атайла, абуру чеб чи общество “цIийика туькIуьр хъувунин” (“перестройкадин”) архитекторар яз малумарна, уьлкве чукIурунин кар уьзуьмлухарни багълар терг авунилай башламишна. Миллионралди гектарар багъларни уьзуьмлухар тахьай мисална. Тергна вири заводарни. Агъзурралди фялеярни лежберар, уьзуьмчияр, чехирчияр бейкарриз — наркоманризни пиянискайриз (акатай вуч хьайитIани хъвадайбуруз) элкъуьрна. Садлагьана садрани рикIелни татай азарарни, мусибатарни арадал атана…
Аллагьдиз шукур, 2000-йисалай инихъ яваш-яваш чи обществода гьалар хъсан патахъ дегиш жез гатIунна. Иллаки Европади чи ампайрал (тарашистрал-либералрал) къадагъаяр эцигайдалай кьулухъ чи чилерал ципицIарни, яр-емишни, келем-картуфни, газарарни, кIани кьван техилни жедайди рикIел хтана. Арадал хкиз эгечIна чи факъирар (гила “фермерар”) Дагъустандин яржар.
Вири Россияда агропром авайди чир хьана. И мукьвара акъатнавай “Россиядин газетдин” 25-ноябрдин нумрада “Бутылки плодятся” кьил ганвай макъалада къейднавайвал, алай вахтунда акъудзавай чехирри чи уьлкведин спирт квай шейэр (алкоголь) маса гузвай туьквенрин дезгейрал са пай чка кьазва. Дезгейрин са пай — чи чехирри!..
Генани къейднавайвал, абур, 15 йисан идалай вилик хьиз, “шмурдякар” (чехирдиз ухшар вуч хьайитIани цанвай) туш. Чи чехирри къецепатан лап хъсанбур яз гьисабзавайбурухъ галаз гьуьжет кьазва, пара терефрай чеб вини дережадинбур тирдини субутзава!..
“Шмурдяк” вири вахтара, къецепатай гъиз, чи кесибрал илитIзавай усал затI тирди гила хиве кьазва. Амма хъсанбур ятIани, чи чехирар арадал хкун акьван регьятдиз кьиле физвач. ТIвар кьунвай макъалада къалурнавайвал, Россияда алай вахтунда вири уьзуьмлухрин майданри 100 агъзур гектар кьазва. Уьзуьмлухар арадал хкунин кардик гьерекат 2020-йисан юкьварилай, уьзуьмчивилинни чехирчивилин гьакъиндай махсус закон кьабулайдалай кьулухъ акатна. 2021-йисуз вири санлай 752 агъзур тонн ципицIар битмишарна. ЦIи абурун кьадар 760 агъзур тонндив агакьдайвал я…
Рекъемар фикир желбдайбур я. 760 агъзур тонн ципицIар – вири уьлкведа? РикIел мад ЦIийи Къурушрин са совхозди 25-30 агъзур тонн ципицIар битмишарай вахтар хквезва. Дагъустанда а чIавуз ихьтин шумуд совхоз авай?! Винидихъ лагьанвай кьван ципицIар а вахтара (1985-йисалди) са Дагъустанди гузвай!
Мад са рекъем и макъалада важиблуди я: “Курчатовский институтдин” НИЦ-дин лабораторияди тухвай ахтармишунри къалурайвал, алай вахтунда, къецепатай гъана, чи туьквенра маса гузвай чехирдин гьар 100-дакай 82 путулкада цанвайди абурун этикеткайрал (чарарал) къалурнавайди туш. Ингье ваз “шмурдякар” гилани гьикьван булдиз чаз теклифзаватIа! Чебни — гьихьтин гуьзел путулкайра цана, гьихьтин рикIиз таъсирдай гафар кхьена…
Дагъустанда эхирни вичин чехирар — кьетIен дережадин ярж арадал хкунив эгечIнава. И кар и мукьвара “Дагвиноди” къейд авур 100 йисан юбилейдин суварин мярекатрални къейдна. Чи районра (Мегьарамдхуьруьн, Ахцегь, Докъузпара, СтIал Сулейманан, Кьурагь, Дербент, Табасаран, Къаякент ва икI мадни) ципицIрин бул бегьерар, чебни гьакьван виниз тир ери авай — кьибледин ракъинал чранвай, битмишариз жезвайди тарихра гьатнавайди винидихъни къейднава. И кардик гила, закондалди ихтиярар ганвайла, вирибуру кьил кутун лазим тушни?
Уьзуьмчивал ва чехирчивал арадал хкуниз государстводини еке харжияр чара ийизвайди къейднава чун рахазвай макъалада. Гьар йисуз — 3,5 миллиард манат! 2030-йисуз и куьмек — хсусиятчийри авур харжияр арадал хкун — 26 миллиард манатдив агакьарун фикирдик ква.
Яни чилел чIугур зегьметар, ципицIар битмишарун, абур гьялдай карханайрив агакьарун, чехир хкудун, хуьн, маса гун ва икI мадни бада тефидайди, авур харжийри къазанжияр гъидайди якъин я. Хъсан суьрсетди хъсан муьштериярни фад жагъурда! Мугьманарни иниз гьакьван гзаф къведа… Чи республика туризмдинни ял ягъунин, сагъламвал хуьнин кьилин маканрикай сад яз мадни виликди фидайдал шак алач. Ихьтин умудлувал и мукьвара Москвада кьиле фейи Россиядин чехирчийрин сад лагьай форумдин мярекатрини гузва. Ана чи республикадай, кьиле Сергей Меликов аваз, еке делегацияди иштиракна, гьакьван важиблу гуьруьшарни хьана, икьрарарни кутIунна. Дагъустандин чехирриз ва коньякриз и сефердани виниз тир къимет гана, абуру “Россиядин чехирчивилин цIийи асир” арадал гъизвайди къейдна… Са вахтара чахъ 75 агъзур гектардин бегьер гузвай уьзуьмлухар авай. 90-йисара абурун кьадар 7 агъзурдал аватна. Гила виликан дережайриндалайни вилик фена кIанзава!..
Мердали Жалилов
