И тIвар алаз лезги ва урус чIаларал Дашдемир Шерифалиеван цIийи ктаб печатдиз гьазур хьанва. Ана ихтилат советрин девирда Ахцегь районда машгьур совхоздин директор хьайи, цIийи девирдани халкь патал хийирдин хейлин кIвалахар тамамарай бажарагълу регьбер ва хуьруьн майишатдин тешкилатчи Къардаш Гьарунович Мамалиеван уьмуьрдин рекьикай физва. Агъадихъ чна «Къардашан гъетер» ктабдай кьилер гузва.   

«Лезги газет»

Фяле-директор

Техил кIватI хъийизвай азгар вахезги газет»т. Гвен гуьзвай кьве комбайнидикай сад чIур хьанвай, мост хана, акъвазнавай.

— Са комбайн кIвалахдикай хкатна, чун пака кIеве гьатда. Марфар къваз эгечIайтIа, къуьл кIватIиз хъжедач, чиле гьатда. Гаражда списатна авай куьгьнедалай герек часть алудна, кIвалахзавай комбайндал эхциг, — лугьуда Къардаша кьилин инженер Велибегов Къарибаз.

— АкI жедач, чIехиди, чиди «СК-4» я, куьгьнеди — «СК-3» маркадинди.

— Яда, инженер лугьуз, вун лап абдал я хьи, — сабур хуьз хьанач и сеферда Къардашавай. Иллаки пешекаррин савадсузвал, гъавурдик тахьун адавай кьабулиз жедачир, хъел къведай.

— Ам вуч гаф я? — бейкеф жеда инженер.

— Абурун кьведанни кар алай агрегатар сад хьтинбур я. Кагьул ятIа, вуна и кIвалахзавайдан къайгъу чIугу, за ийи­да а кар, — лагьана, ам гараждиз фида. Костюмар дегишарна, комбинезон алукIна, гъилер къакъажна. Югъ нисинлай алатнава, кIвалах бегьем жедалди са тIимил амаз, руг кьилеллаз са чIулав «Волга» атана, а патал акъвазда. Машиндай ДАССР-дин Министррин Советдин Председатель Алимпаша Жалалович Умалатов эвичIда.

— Совхоздин директор гьинава? — хабар кьада ада комбайн ремонтзавай устIардивай. Комбинезон, чекмеяр, чина рагъ гьат тавун патал кьилел пентI квай кIерпIе алай, гъилер мазутдай хьанвай устIардиз атанвай кас гьасятда чир хьана.

— Зун директор я, — лагьана жаваб гана.

Мугьман тажубвилелди килигиз акъвазда.

— Гила чун сад-садаз икI килигиз жедани, тахьайтIа, майи­шатдал кьил чIугвадани, Алимпаша Жалалович?

— Ша чун куь магьсулрин никIериз тамашиз фин, — лагьана, Алимпаша Жалаловичаз вичин машинда ахцукьиз кIан хьана.

— Исятда парталар дехгишна, чун совхоздин УАЗ-икда аваз фида, — Къардаша ам акъвазарда.

Складчи Алибубадиз кьвед-пуд сятдилай чеб хкведалди кIелен шиш-кабабар гьазурунин тапшуругъни гана, ада вичин машиндиз худ яна.

Им, 1975-йис, хъуьтIуьз живедин яцIу яргъан алаз ва гатфарни лап чIимел хьана, пара мублагь йис тир. Цик квачир къуьлуьн никIера мукьва йисара тахьай хьтин бегьер авай. Чуьлдин чала-чухур авачир цIалцIам рекьерин (абур грейдер эляна, дуьзарнавай) къерехрив, инал-анал цIийиз кIватI хъувунвай кьуру векьерин кIунтIар гвай. Кьуд патаз килигна, бегьер кIватI хъийизвай механизаторризни салам гана, Къардаша премьер-министр, сифте яз зулун тум цана, иллаки тарифлу бегьердал атанвай 40 гектардин учас­токдиз тухвана. Къуьлуьн ацIай кьилер куьрс хьанвай кьакьан магьсул акурла, Алимпаша Жалаловича машин акъвазариз тада. Вичин юкьвав агакьзавай магьсулрин къалин никIиз фида, «ибур за жуван кабинетда хуьда» лагьана, къуьлуьн са шумуд кьил атIуда.

— Гараждал хъфейла, за квез къуьлуьн са хъсан цуьл гуда, — хиве кьуна Къардаша.

(Гуьгъуьнлай чир хьайивал, чIехи мугьман рекье хутадайла, адаз гайи къуьлуьн цуьл та кIвалахдилай эхлячI­далди адан кабинетда амай.)

— И никIиз куьне цIи шумудра яд ганва? — хабар кьада мугьманди.

— Гьич садрани, ибур зулун магьсулрин цик квачир чкаяр я. ЦIинин хьтин мублагь йисара гьар са гектардай 60 центнердив агакьна чи шартIара лап рекорддин бегьер жезва.

— Цик квачир никIяй гьакьван бегьер къачуз жедани мегер?! — тажуб хьанай мугьман.

Гьакъикъатдани гьакI тир, гьа йисуз совхозди Чархи-кIамун участокдай санлай 1000 тонндилай артух ерилу техил къачунай.

Михьи гьавадал баркаван никIера къекъвена, иштагьар ачух яз гараждал (ял ядай кIвални гьанал ала) хтайла, ашпазвилел рикI алай Алибубади самовардиз цIай вегьена, дармандин векьер-кьаларин чайдин дем къачуна, шишкабабарни чрана, темягьлу суфра ачухнавай. Суфрадал кайванидив тадиз ийиз тунвай сачунин таза фу, хипен ниси, цIийиз куьнуьдай акъуднавай са регъ вирт ва маса няметарни алай.

— ЧIурал ихьтин хъсан суфрадихъ анжах кьве затI кими я: кIвалахна, чIурай хтанвай, иштагь авай итимарни гьардаз кьве виш грамм коньяк, — суфрадилай разивилелди зарафат квай тегьерда лугьуда Алимпаша Умалатова.

— Иштагь авай итимар инал ала, коньякни жагъида, — лагьана  Къардаша. Герек атайтIа лагьана, игьтиятлувилелди хуьзвай коньякдин «Россия» путулка акъудна. Суфрадихъ ацукьна, зур сятни хьанач, республикадин гьукуматдин председатель атанвайдакай, гьикI ятIани, ван хьана, иниз КПСС-дин Ахцегь райкомдин 1-секретарь Гуьлсенем Гьамидова атана акъатна.

— Гуьлсенем Казимовна, им ваз Къардаш Мамалиев хьтин хъсан директордин шадлухдай гьевесламишдай ва суфрадихъ геж хьунай штрафдин пай, гьакI иштагь патал хъухъ, — лагьана, адав коньяк цанвай рюмка вугуда Умалатова.

— Ма икьван гафар лагьайла, хъван тавуна чара авач, — Гьамидовади рюмка сивик хкIуна эхцигда ва виртIедихъ галаз чай хъвада.

ТIуьна-хъвана, мугьманар разивилелди хъфида. Амма Къардаша, геж вахтунизни килиг тавуна, лампадин экуьналди вич эгечIай кIвалах бегьемарда. Комбайн кIвачел ахкьалдарна, пака экуьнахъ фад ам кардик кухтуна кIанзавай эхир.

…Тахминан са йис арадай фена, мад са сеферда Чархи-кIамуз Алимпаша Умалатов атана акъатда. И сефер­да адахъ вичин уьмуьрдин юлдашни галай, абур Бакудай чпин са хванахвадин мехъерикай хквезвай. КIвалахдин азгар вахтунда директор чкадал жеда лагьана, Алимпаша Умалатован рикIел вичин дустунал кьил чIугун къведа.

— Совхоздин директор гьинава? — хабар кьада ада самарин тая эцигзавай фялейривай.

— Ингье хьи, таядин винел.

— Вагь! Саламалейкум! Къардаш, вун ина фяле яни, тахьайтIа, — директор? — мад тажубвална ада.

— Ваалейкумсалам! Гьелелиг директор я, — зарафат кваз жаваб гуда Къардаша. — Бязи жавабдар крар жуван хсуси чешнедалди къалурна кIанзава.

— Ам халисан фяле-директор я, — алава хъувуна Умалатован папа.

— Чилел эхвичI, вуна абуруз къалурнавай чешне бес я. И сеферда за ви чилел вун къунагъламишда, — лагьана премьер-министрди Къардаш чпихъ галаз чIулав «Волгада» ахцукьарна.

«Къизилдин» ичер

Мурманскдин областдин Мончегорск шегьердин «Североникель» комбинатдин зегьметчийриз емишар рекье тунин­ икьрар аваз, 1986-йисан августдиз «Заря» совхоздай 160 тонн, яни 4 вагон «шафран» сортунин («пармен зимний­, золотой») ичер гваз майишатдин векилар — бригадир Чураев­ Мегьамедни къелемлухдин заведующий Садыхов Саде­дин рекье гьатда. Агакьна килигайтIа, ана, Мурманск шегьердин­ чIехи базада, Урусатдинбурулай алава, Болгариядайни, Венг­риядайни, Польшадайни гъана ацIурна, кIани кьван ичер ава. На лугьуди, чебни мумадикай авунвайбур я. «Икьван­ хъсан ичер авай чкада чи къацу кIирийриз вуж килигда кьван, гьа чпи лагьай къиметдай вахкана хкведа ман, маса чара авач», — фикирдик акатда чпин нубат гуьзетзавай ахцегьвияр. Са герендилай нубат атана, Ахцегьрин ичерин вагонарни базадиз яда. Садлагьана, гьеле вагонар ахъай тавунмаз, ахьтин хуш атирдин ни гьатда ана, вири тажуб хьана амукьда.

— Что за товар? Что за продукция? Откуда такой аромат? — лугьуз, итижлу хьана, юзун акатда вирибурук.

— Ибур Дагъустандай гъанвай машгьур Ахцегьрин ичер я, — рикI чкадал хтана, дамах гваз лугьуда «Зарядин» векилри.

—  Да-а-а, эти яблоки так яблоки! Аромат юности в яблоневом саду, — лагьана, базадин чIехида фена вичи ачухда са вагондин ракIарар. КилигайтIа, хъипи нур гузва лембекар хьтин ичери, вагон ачухуникди абурун атир мадни пара хьана.  На лугьумир, кIеви вагонра хьайи гьафтедилайни артух муддатда къацу ичер хъипи-экуь хьана, чпин герек гьалдиз атанвай. (Анжах августдин вацра ичер икI рекье твадай ихтияр авай, сентябрдилай абур  холодильный вагонрин мехсекцийра аваз ракъурдай.)

— Вот это яблоки! Как они называются, откуда привезли? — хабарар кьаз, муьштерияр алтIушна. «Пармен золотой» — жаваб гайила, «действительно золотые» лугьуз, бязибуру ичер, капал кьаз, абурухъ цуькверихъ хьиз ни акалдай. Муьштерияр гзаф тирвиляй базадин заведующийди гьардаз анжах 30 ящик гудайвал жеда. Са вагон, гьич ачухни тавуна, кьилдин боксдиз хъияда.

Чураев Мегьамеда, хтайла, вичин тегьерда эсерлуз ахъайдайвал, а вагонрик кьвед, гьатта пуд лагьай сортарин ичерни квай. Амма базадин заведующийди «сразу видно, экологически чистый продукт», — лагьана, гьич килигни тавуна, абур вири высший сортунай кьабулнай (кило 76 кепекдай), пулни совхоздин счетдиз гьа юкъуз хъиягъиз тунай. Къейд ийин: уьлкведин промышленный меркезриз рекье твазвай суьрсетдиз государстводи 50 процент дотациядин пулни гузвай. Алава яз, рехъни, тарани (ящикар) гьукуматдин патай тир. Хозрасчётдин къайдада кIвалахзавай майишатдиз, гьелбетда, им хъсан къазанжи ва багъманчийриз гьакъисагъвилелди зегьмет чIугвадай, гьевесламишдай себеб тир.

Эхь, гьахьтин тIвар-ван акъатнавай а макъамда Ахцегьрин ичерин. Самур дередин шартIара абуруз йиса 2-3 сеферда дарманар язавайтIа, патарай гъизвай лап хъсан акунрин, чпик квак-гьашарат акат тийир, ктIин тийидай ичер йиса 32 сеферда химикатрай язавай. Гила, саки 40 йис алатайла, Ахцегьрин ичер экологиядин жигьетдай мадни михьибур я, гьикI лагьайтIа, общественный чIехи майишатар амачиз (виликрай хьтин багъларни амач), жемятди, сад-кьве кас квачиз, дарманар ерли хъиязамач.

Дуствилин багъ

1988-йисан 26-июлдиз Хунзах хуьруьн 1250 йисан юбилейдин межлис республикадин дережада гегьеншдиз къейд­завай. Ахцегьай аниз КПСС-дин райкомдин 1-секретарь Нариман Гьажиевахъ галаз «Заря» совхоздин директор Къардаш Мамалиевазни теклифнавай. Суварин официальный пай алатна, вилик-кьилик квай ксар, багьа мугьманар къунагъламишунин суфрадихъ ацукьнавайла, экономикадин месэлайрикай ихтилат кватна. Партиядин Хунзах райкомдин 1-секретарь Мегьамед Махулов Къардаш  Мамалиевахъ элкъведа:

— Къардаш, и мукьвара Центральный телевиденидай чаз ви тарифлу пальметдин къайдадин чуьхверрин багълар акуна. Машаллагь, гаф авач. Жедачни, куь патай дуствилин савкьат яз, чазни, гьич тахьайтIа, са гектарда кьван гьахьтин багъ кутуртIа? Герек кьадар пулни гуда.

— Башуьсте, вучиз жедач кьван? Пул кIандач. Чи халкьарин дуствилин багъ хьуй, — жаваб гуда Къардаша. — Анжах са кар ава: Франциядай атанвай «куьре» сортунин чуьхверар чимивал кIанибур я. Гьуьлуьн дережадилай 2000 метр­дин кьакьандавай дагълух куь шартIара абур битмиш жедач. Эгер квез дуьзенда ва я Ахцегьрин шартIара хьиз, тахминан 1000 метрдин кьакьандавай дагълух чкада цик квай чил аватIа, жеда.

— Чаз Хунзахдин кIаник квай Харахи хуьруьн дереда, Авар Къойсу вацIун патав, 4 гектардин хъсан чка ава. Гьанаг — куь ихтиярда, — хвеши жеда хунзахвийриз.

Энгел тавуна, гьа юкъуз Къардаш, Нариман Гьажиевич чкадин векиларни галаз кьакьан тик рагарин къекъуьнрин къир цанвай рекьяй (Къардашан гафарай, гьа макъамда Ахцегь райондин вири хуьрерин рекьериз санлай авунвай кьван харжияр са иниз серфнавай) Харахидиз эвичIна, гележегдин багъ патал тайинарнавай участокдиз килигда. Гуьгъуьнлай, зулухъ, ам вичин кIвенкIвечи бригадир Играм Къурбановни галаз ва са гектардин пальметдин чуьхверрин багъ патал бес кьадар «куьре» сортунин къелемарни гваз рекье гьатда Харахидиз. Кьве юкъуз гьана амукьна, чкадин «Харахинский» совхоздин фялейрихъ галаз са гектардин багъни, ам дигидай къаналдикни кьил кутада.

«Къардашан багъ», «Дуствилин багъ» тIварар акьалтай ам хъсан гелкъуьникди 4-5 йисалай бегьердал атана, анаг тамашуниз лайихлу, хуьруьнвийри ял адай машгьур чкадиз элкъвена.

Гьайиф хьи, 1991-1992-йисара пис азар гьатуникди Да­гъустанда, гьакI Ахцегьа ва Харахидани «куьре», «беребос», «аджарская красавица», «абугардан» сортарин чуьхверрин багълар хкатна. Азардин вилик пад кьаз кIанз, Ахцегьа багъманчийри, гьар жуьре дарманар ягъиз, гьикьван алахъунар авунатIани, «куьреяр» хуьз хьаначир. Итижлу кар я, анжах гила, 20 йисалай, Ахцегьа а чуьхверар арадал хквезва. «Якъин, ам гьа макъамда США, Франция хьтин уьл­квейри («куьре» Францияда са шегьердин тIвар я) Да­гъустанда кьасухдай чукIурай азардин диверсия тир», — къе инанмишвилелди лугьузва Къардаша.

Къейд ийин: аваррин Харахи хуьре Къардашан вилер хуьруьн школадин варарин патав цлал алкIурнавай мармардин къванце-плитада акьунай. «В этой школе в 1924-1926 годах преподавала народная артистка РСФСР Рагимат Абдулмуталибовна Гаджиева», — дамахдивди ван алаз кIелнай Къардаша вичихъ галайбуруз. Хуьруьн агъсакъалриз ам ахцегьви руш тирди чизвай. Абурун сивяй ван хьайивал, на лугьумир, Рагьимата а береда хуьруьн аялриз школада неинки урус чIаланни литературадин, арифметикадин, гьакI авар чIалан тарсарни кваз гузвай, гьикI лагьайтIа, ана муаллимар авачир.

Хтана, суьгьбетда Къардаша вичиз акур кардикай райондин активдин нубатдин совещанидал. «Дагълух гъвечIи авар хуьре са кьве йисуз кIвалахна лугьуз, Рагьимат Гьажиевадин тIвар, мармардин къванце туна, эбеди авунва. Де къалура кван Ахцегьа адан тIвар алай са чка.  Авач, чавай гьелелиг гьахьтин кар ийиз хьанвач», — туьгьметдин тегьерда лагьуда ада трибунадихъай.

Дугъри я, гуьгъуьнлай и гъалатI туькIуьр хъувуна. Алай вахтунда Рагьимат Гьажиевадин — «Лезги билбилдин» тIвар Ахцегьрин са куьчедиз, музыкадин школадизни ганва. Ам хайи кIвалин цлал мармардин кьулни алкIурнава.

Дашдемир Шерифалиев