Рагьим Кельбеханован — 85 йис
Рагьим Мурадович Кельбеханован гьакъиндай чи тIвар-ван авай филолог, илимрин доктор, вичини гьам СтIал Сулейманакай, гьамни хейлин маса классикрикай кьетIен макъалаяр, ктабар кхьенвай критик Ражидин Идаятович Гьайдарова лагьай келимаяр (им 2005-йисан 9-Майдиз, ЧIехи Гъалибвилин 60 йисан суварин юкъуз Ватандин ЧIехи дяведин ветерандин кIвале хьайи кар я — М.Ж.) зи рикIелай гилани алатзавач: “Рагьим муаллим чи аямдин кар алай сулеймановед я. Сулейман хъсандиз чир тахьанмаз лезгийрин маса классикар бажагьат дериндай ачухариз жеда…”.
ЧIехи арифдарди вичин руьгьдин жегьил амадагдикай лагьай и гафарин гъавурда зун акьурвал, сад лагьайди, Рагьим Мурадовичаз СтIал Сулейманан ирс, маса чи алимрив гекъигайла, хейлин дериндай чидай. Кьвед лагьайди, Сулейманаз лезги халкьдин классика, фольклор гьикьван чидайтIа, Рагьим муаллимдини а чирвилер вичик кужумна, гьавиляй вичин алимвилин бажарагъ ада гьа и рекьиз бахшна.
Рагьим Мурадовичан илимрин докторвилин кIвалах, чи литература ахтармишзавай илимдин тарихда гьатнавайвал, гекъигун авачирди я. Ам Етим Эминан, Алибег Фатахован, Хуьруьг Тагьиран яратмишунрин кьетIенвилерикай, абурун яратмишунра чи классикрин адетар гьикI давам жезватIа, гьихьтин цIийивилер чи шииратдиз гъизватIа, ачухарнавай пуд паюникай ибарат чIехи монография кхьенвай автор я.
Ихьтин кIвалах арадал гъидалди алимди Кьуьчхуьр Саидан, Алкьвадар Гьасанан, цIийи аямдин хейлин авторрин (Алирза Саидов, Ибрагьим Гьуьсейнов, Азиз Алем ва масабур) яратмишунриз талукь илимдин чIехи макъалаяр кхьенвай.
Гьавиляй, за кьатIузвайвал, Рагьим Мурадовичал вичи кIвалахзавай ДГУ-дани, Даггоспедуниверситетдани, ДНЦ-дани, масанрани илимрин кандидатвилин ва докторвилин диссертацияр кхьизвайбурал къаюмвал тухун, абурун оппонентвал (критиквал) авун ихтибарзавай.
Оппонент яз Рагьим Мурадовича илимдиз камар къачузвайбурувай даязвални шакIуртвал (са нивай са вуч ятIа кхьин хъийизвай) ваъ, гьакъикъи деринвал, хсуси фикиррин сагьибвал, делилрин дуьзвал, гьуьжет алачирвал истемишзавай. Ихьтин дережайрив анжах чIехи чирвилери ва зегьмет чIугуни агакьардайдал шак алач.
Заз чидай са кандидатдикай (за адан тIвар кьазвач) Рагьим Мурадовича авур ихтилатни таъсирлуди я. Жегьил аспирантди кхьенвай кIвалах чи аямдин кьилдин са касдин шииратдин кьетIенвилерикай тир. ЧIехи алимдиз адан деринвални даязвал, цIийивални куьгьневал лап хъсандиз чизвай.
Диссертантдиз оппонентди, вуч хъувун герек ятIа, галай-галайвал кхьена къалурнавай. Диссертация “чранвачир”. Шаирдин (адан тIварни за кьазвач) яратмишунрин жебехана гьеле гьич ачухизни хьанвачир. Иллаки художественный такьатрин алемдикай рахадайла.
Алимдин къаст диссертант кур авун, ам илимдивай къакъудун тушир, агудун, илимдиз рехъ ачухун тир. Амма зегьмет чIугуна кIанзавай. Пудра элкъуьрнатIани, жегьилдивай вичин везифа кьилиз акъудиз тежезвайди акурла, Рагьим Мурадовича адан парцин са пай (чIехи пай) вичелди къачуна. Оппонентдикай соавтор хьана…
Рагьим Мурадович заз студент тир йисарилай чизвайтIани, хайи “Лезги газетдин” редакциядиз хтайдалай кьулухъ генани мукьва хьана. Ам рахунра гзаф секин, амма мецел гьамиша я къаравили, я хъуьруьн квай зарафатдин шиир алай кас тир. Асул гьисабдай вичин теснифар хуралай кIелдай. Заз чир хьана: ада кьве чIалал — урус ва лезги чIаларал кхьизвай. Амма чапдай акъудиз садрани тади къачур кас туш. Гьавиляй чи гъилера адан шииррин ктабар авач. Литературоведенидин илимдин макъалаяр чи вири журналра ва газетра ама. Хейлин ктабарни, винидихъ тIварар кьунвайбурулай гъейри, илимдин библиотекайрай жагъуриз жеда.
Рагьим Мурадовичан алакьунринни къилихрин кьетIенвилерикай заз ван хьайи мад са шумуд келима инал гъиз кIанзава.
Абдула Вагьидов, илимрин доктор, дарги халкьдин векил: — Рагьим Мурадович тешпигь авачир хьтин бажарагъдин иеси я. Студентриз ада вичиз вуч хуш ятIа, гьам чирзава. Адахъ вичин методика, чирвилерин дуьнья ава…
Шабан Мазанаев, илимрин доктор, агъул халкьдин векил: — Рагьим Мурадович студентар патал лап хъсан филолог, философ, психолог, публицист, прозаик, критик, лирик, дуст ва меслятчи я…
Ибрагьим Гьуьсейнов, машгьур лезги шаир: — Рагьим муаллим михьи кас я. Чинал са гаф, кьулухъай маса гаф лугьудайбурукай туш…
Машгьур журналист-публицист Ильман Алипулатова вичин дуст икI рикIел хкизва: — Рагьим муаллим къадим Дербентда хана, гьана чIехи хьана, мектеб акьалтIарна. Литературадал, искусстводал рикI алаз чIехи хьайи ада чIаланни литературадин муаллимдин рехъ хкяна. Мектебда амаз хъсандиз чирай Пушкинанни Лермонтован, Толстоянни Чехован, Горькийдинни Маяковскийдин чIала ва яратмишунри адан вичин гьиссерални чан гъизвай.
Жаван чIавуз теснифиз хьайи чIаларин алемда сиягьат ада вири уьмуьрда давамарна. Кхьизвай ва хуралай лугьузвай…
* * *
Рагьим Мурадовича мектебра яргъалди кIвалахнач. Ам мад гьа вичи акьалтIарай кьилин вуздиз — ДГУ-диз хтана, ина адетдин муаллимвилелай башламишай рекьи ам илимрин докторвилин, Урусатдинни Кеферпатан Кавказдин халкьарин литературайрин кафедрадин профессордин дережадиз кьван хкажна…
Чи газетдихъ галаз Рагьим Мурадовича вичин уьмуьрдин эхиримжи йикъаралди сих алакъа хуьзвай. ЧIаланни литературадин четин хейлин месэлайрай чна адавай меслят къачудай, адан гафунал гаф гьалчдай ва я адан фикир шаклувилик кутадай маса кас чал гьалтнач.
Гьайиф, алай вахтунда чун, ахьтин дестекрихъ, чпел алукьун, куьмек къачун герек тирбурухъ цIигел хьанва. Гуя чахъ а дережадин я алимар, я хъсан муаллимар амач. ИкI хьанва жал? Чи вузрани, колледжрани, Дагъустандин илимрин центрадани, мектебрани кIвалахзавай кандидатарни докторар — лезги чIал ва литература чидайбур, хушбур яни — тушни чир жезмач эхир? ТIалабайлани са затI я кхьизвач, я кIелни ийизвач. Им гьихьтин гьал, вуч завал ятIа?..
Рагьим Мурадович Кельбеханов, Ражидин Идаятович Гьайдаров, Агьмедуллагь Гуьлмегьамедович Гуьлмегьамедов, Уьнейзат Азизовна Мейланова, Гьахъверди Рамалданович Рамалданов, Букар Бекирович Талибов, Агьед Гьажимурадович Агъаев, Имам Исламович Асланов, Гъалиб Муьгьуьдинович Садыкъи хьтин алимрин — дестекрин ирс квахьайтIа, чахъ вуч амукьда… Рагьметлу Рагьим муаллимдикай веревирдери чун гзаф ксарин тIварар рикIел хкуниз мажбурнава.
Чи алим, дуст ва дестек хайидалай инихъ 85 йис тамам хьун чна вирибуруз, иллаки алимдин хизанриз ва багърийриз мубаракзава. Алимдин рехъ адан руш, илимрин кандидат Мадина Рагьимовнади давамарзава. И рехъ яргъиди, адлуди, агалкьунринди хьун чи мурад я…
Мердали Жалилов
