Январдин вацра информациядин такьатри хабар гайивал, меркездин “Москва-Курская” ракьун рекьин станциядал ФСБ-дин къуллугъчийри пуд школьник кьуна. Абур Чехов шегьерда 8-классда кIелза­вай­бур я. Акьул бегьем дигмиш тахьанвай аялар. Амма абурун тахсиркарвал гзаф заланди я. Абуру ракьун рекьиз зиянар гана. Им закондалди теракт яз гьисабзава. Юрист­рин гафарай, и кардай 14 йисан яшда авайбурни кIеви жавабдарвилиз чIугвазва.

Силисдин органри малумарзавайвал, малум тушир ксари, пул гуда лагьана школьникриз РЖД-дин тайин объект чIурун теклифна. Аялрини чпиз лагьайвал авуна. Ахпа авур кар субутарун ва пул къачун патал телефондал видеодиз къачудайла, оперативникри кьуна.

Им чи уьлкведа школьникри ийизвай терроризмдиз мукьва тахсиркарвилерин ва я терактрин сад лагьай дуьшуьш туш. 2000-йи­­сарин сифте кьилера абур иллаки гзаф хьана. Эхиримжи йисуз школьникрин и жуьредин тахсиркарвилери мад секинсузвал кутазва. Неинки диде-бубайрин рикI тIарзава, абуру гьукумдик, вири обществодик  секинсузвал кутазва. Гьавиляй серенжемар кьабулун чарасуз я.

Чи уьлкведа экстремизмдин ва терро­ризм­дин аксина еке кIвалах (гьакI профилактикадин) тухузва. Адан нетижа яз, 2021-йисуз­ са терактдизни рехъ ганач. НАК-дин председатель, ФСБ-дин директор Александр Бортникова хабар гузвайвал, 2022-йисуз Россияда тухуз кIанз гьазурнавай террордин 123 тахсиркарвилин ва 64 терактдин вилик пад кьаз алакьна. И девирда чинебан кIвалах тухузвай 68 десте дуьздал акъудна. 23 къачагъ тергна, 312 боевик ва абуруз куьмек гузвай 821 кас тахсиркарар кьуна.

Лугьун герек я хьи, эхиримжи вахтара школадиз физвай аялрин, жегьилрин арада экстремизмдин идеология кIевелай такIан хьунин мураддалди профилактикадин кIва­лах­диз артух фикир гузва. Эгер чна чаз акур туькьуьл тежрибадикай акьалтзавай несилдиз тарс хкудиз чир тавуртIа, жегьилрин гележег бахтсузди, и кардин тахсирни чи хиве жеда. Жавабдарвал виридан хиве ава: гьукумдин, обществодин, диде-бубайрин ва школадин.

Дидеди аял экстремист яз хазвайди туш. Гьич са диде-бубадизни чпин велед чIуру, законсуз рекьера хьана, инсанрин виляй аватна кIанзавач. Аял “хъсан” ва я “пис” инсан яз чIехи ийизвайбур асул гьисабдай ам югъди-йифди авай шартIар я: вилериз вуч аквазватIа, япариз вуч ван жезватIа, гъилиз вуч къвезватIа — хизанда, школада, школадилай къеце, куьчеда. И жигьетдай коллективдин шартIара школадилай, муаллимдилай гзаф крар аслу жезва.

Виликдай, иллаки советрин девирда, кIелунин гьар цIийи йис вири уьлкведа чIехи шад сувар хьиз къейдзавай. Исятдани 1-сентябрь хъсандиз къаршиламишун патал диде-бубаярни, педагогвилин коллективарни, гьукуматдин идараярни виликамаз гьазур жезва. Амма эхиримжи девирда и суварин шадвилерик пашманвилер акахьзава. Уьлкведин вири школайра и шадвилин юкъуз­ Беслан шегьерда  2004-йисан 1-3 сентябрдиз хьайи мусибат рикIел хкизва. Яс чIугунин лишан яз, са декьикьада вири кисзава. Ихьтин мусибатар чи чилел, гьич санани мад тикрар тахьун патал.

РикIел хкин: 2004-йисан 1-сентябрдиз шадвилин линейка тухузвай вахтунда 32 террористди школадал гьужумна. Къачагъри 1128 кас — аялар, абурун диде-бубаяр, муаллимар, суварик атанвай мугьманар есирда кьуна. КичI кутун патал  сифте сятера кьил хкажай кьван итимар яна, кьена. ВикIегьвал ийиз кIан хьайи са итим вичин кьве хцин вилик автоматдай яна. 3-сентябрдиз ФСБ-дин, МВД-дин махсус дестейри МЧС-дин къуллугъчийрин иштираквал аваз, есирар азадна. Амма кьиникьар гзаф хьана: 186 аял, 10 офицер, 9 кас МВД-дин ва МЧС-дин къуллугъчияр. Боевикрикай 31 тергна, 1 катна.

Бесланвийри и мусибат чпиз хьанвай сагъ техжер залан хер я лугьузва. Къенин йикъал­ди бесланвийри суалар гузва: вучиз адан ви­лик пад кьаз хьанач? Икьван гзаф инсанар кьиникьин себеб вуч я? Тахсир нин хиве ава? Суд-дувандин силис къени куьтягь хьанвайди туш.

3-сентябрь Урусатдин цIийи тарихда къейд­завай йикъарикай виридалайни пашманбурукай сад хьанва — терроризмдихъ ­галаз женгина рейсадвилин югъ. И юкъуз ­Кеферпатан Осетиядин Беслан шегьердин школадал, Къиз­ляр ва Буденновск шегьеррин больницайрал, Москвадин Дубровкада театральный центрадал боевикри гьужумар авурла, Моск­вада, Каспийск, Буйнакск, Волгодонск ше­гьер­ра, поездра терактар авурла, хьайи къур­бандар, хажалат чIугуналди, ри­кIел хкизва. Терроризм негьзава. 3-сентябрдиз, Бесландин мусибат рикIел хкуналди, уьлкведин ви­ри школайра терроризмдиз акси классдин сятер, ачух тарсар, конкурсар тухузва.

Кьурагь райондин школайра лагьайтIа, Россиядин Игит Зейнудин Батманован игитвилиз бахшнавай  серенжемар кьиле тухун адетдиз элкъвенва. Зейнудин Батманов Советрин Союздин Игит Эсед Салигьован хуьряй — КIиридай я. Ада Кьасумхуьруьн лесничестводин госинспекторвиле кIвалахзавай. 2015-йисан 15-майдиз вичи хуьзвай тамун участокдиз килигиз фейи­ла, Зейнудиназ акуна хьи, 6 кас яракьлу боевикри жегьил пабни гъуьл метIерал акъвазарна, абуруз, “чна куьн рекьида” лугьуз, ки­чIе­яр гузвай. А патал тарцин кIаник пекерик кутунвай (кьуд варз хьанвай) аял, гьарай къа­чуна, шехьзавай.

Къачагъриз такунмаз, З.Батмановавай инлай, кьил баштанна, вич къутармишиз жезвай. Амма ада маса къарар кьабулна: террористрин патав агатна, куьрпе аял гвай  же­гьил дидени буба азад авун тIалабна. Абурун­ чкадал вич залукда кьун теклифна. Къа­ча­­­гъар­ рази хьана. Ахпа вуч хьанатIа, гуьгъуьн­лай са махсус серенжемдин вахтунда чан аламаз амукьна, есирда кьур боевик Баширова лагьана.

Зейнудин Лукьманович инсанриз анжах хъсанвал ийиз алахъай, уьмуьрдал рикI алай шад инсан, кьуд веледдин буба тир. Инсафсуз террористри кьиникьин хаталувилик акатай Зейнудин Лукьмановичаз вич къутармишиз жедай мумкинвал кьве сеферда арадал атанай. Амма…

Ихьтин хаталу легьзейра ада вуч фикир­найтIа, Худадиз хъсан чида. Белки, кьуд аялдин буба Зейнудина фикирнай жеди: “Ажалдин къармахра гьатай кьве жегьил диде-бубадиз, хъиткьинна физ шехьзавай  язух куьр­педиз куьмек тагана, катай зун жуван веледрин, жемятдин вилик пака гьи чин алаз экъечI хъийида? Зун ахпа гьикI яшамиш хъжеда”? Хкяна кIанзавай агъур ма­къамда секин къилихрин, уьмуьрдал кьару, вичин  диде-бубадал,  веледрал  дамахзавай жуьрэтлу кIириви Зейнудин Лукьма­нович Батманова вуч хкянатIа, виридаз чизва. Вичин хсуси чандилай намус-гъейрат, акьал­тIай вини дережадин инсанвал ада вине эцигна.

Им виридалай алакьдай кар туш. Анжах игитрилай алакьда.  Гьа им ислягь тебятдин инсан тир, гунагьсуз аял, чара ксар къутармишун патал вичин чанни гьайиф татай Зейнудин Батманова терроризмдихъ галаз женгина къазанмишай игитвал, гъалибвал я.

Зейнудин Батмановаз игитвал авун патал­ декьикьаяр бес хьана. Мусибатдин залан де­кьикьаяр. Къулай кабинетра ацукьнавай чи бюрократриз адан игитвал тес­тикьарун патал  саки пуд йис герек атанай. 2018-йисан 6-майдиз РФ-дин Президентди Зейнудин Лукьмановичаз  Россиядин Федерациядин Игит (кьейидалай кьулухъ) тIвар гунин гьакъиндай Указдал къул чIугуна.

Зейнудин Батманов, са жерге СМИ-ра кхьизвайвал, “герой хьанвай простой”, “рядовой лесник” тушир. Дуьз я, ам вичелай ин­­санрин кьисметар аслу, чIехи жавабдар къуллугърал хьанач. Амма инсансуз, вагьшивилин шартIара гьатайлани, кьиникьин къурхулувилизни килиг тавуна, инсан яз амукьун, инсанвилин ивирриз вафалувал хуьн — им виридалайни жавабдар, инсаниятдин кьисмет гьялзавай къуллугъ я эхир. Зейнудин гьа и къуллугъдал алай. Чи арада амачтIани, игитди и къуллугъдин везифаяр тамамарзава. Ада уьмуьр тухвай тегьер, авур крар, игит­вал­ жегьил несил патал инсанвилин, ватанпересвилин чешнедиз элкъвенва. Зейнудин Лукьмановича яракь гвачизни, кьиникьин хура текдиз акъвазна, терроризмдихъ галаз женг чIугваз, гъалибвал къазанмишиз жедайди къалурна.

Амма килиг, алай девирда гьикI жезватIа. Макъаладин сифте кьиле  чпикай кхьенвай Чехов шегьердин школьникри, пул къачуна, терактдив гекъигзавай залан тахсиркарвал авуна. Ватандиз зарар гана. Абуруз, “тахьай­тIа чна куьн гатада, рекьида” лагьана, кичIеяр ганач. Амма пул теклифна. Школьникриз чеб колонияда тунин, диде-бубани жавабдарвилиз чIугунин, абурун рикIер тIар жедайвилин патахъай  къайгъуни хьанач — пул хъсан аку­на­. Душманди гузвай пул. Бегьем акьул татанвай “ахмакь аялар” я лугьузвани куьне?

Инал гьахълу суалар къвезва. И “ахмакь аялри” кIелзавай школада ватанпересвилин тербиядин, экстремизмдиз акси профилактикадин са кIвалахни тухузвачни бес? Диде-бубади хизанда, кIвале “ахмакь аялриз” гузвай акьулар гьиниз квахьна бес? Суалар, суалар…

Гьелбетда, вири школайра и жигьетдай са кьадар серенжемар тухузва. Экстремизм­дин, терроризмдин вилик пад кьадай прог­раммаярни, серенжемрин планарни туь­кIуьр­зава. Абур кьилиз акъудна лагьана, вини де­режадин идарайриз гьахъ-гьисабарни гузва. Диде-бубади чпин веледриз пис-хъсан чир тийиз, мийир-жемир талгьуз туш. Амма аялри, аквар гьаларай, хизанда ва мектебда гузвай тарсар, насигьатар кьабулзавай хьтинди туш.

Къенин школьникар “ахмакь аялар”  туш, алай аямдин веледар я. ­Йигиндаказ виликди физвай, датIана дегишвилер жезвай алай аямдин веледар. Лацудайни чIулавдай кьил акъудун четин хьанвай девирди арадал гъанвай “емишар” я абур.

Веледриз акьулар, дуьз тербия гудай вахт диде-бубайриз амукьзавач: гьар юкъуз недай фан, парталдин къайгъуда жезва абур. Чи мектебар гьи гьалдиз атанватIа, аквазва квез. Чкадин, региондин муаллимрик, идарайрик тахсир кутазвач за. Абуру чпиз виняй, меркездай къвезвай тапшуругъар кьилиз акъудзава.

Мад инал вуна вуч лугьуда, уьлкведин акьалтзавай са шумуд несил ватанпересвилин руьгьдаллаз тербияламишунин бинеда хьайи Н.Островскийдин “Как закалялась сталь”, А.Фадееван “Молодая гвардия” романар ва маса камаллу шейэр школадин программадикай хкуднава, абурун чкадал А.Солженицинан хаинвилин, чи держава чукIуруниз куьмек гайи “Архипелаг Гулаг” кутунваз хьайила? Анжах гила, гзаф йисара муаллимри авур истемишунар фикирда кьуна, Госдумадин депутатрин тIалабуналди а кьве роман ва советрин классикадин маса эсерар алай йисалай литературадай программадик кухтунва.

Вири диде-бубайриз чпин веледар лайих­лу инсанар хьана кIанзавайди я. Эхиримжи йисара школадани тербиядин кIвалах са кьадар активламишнава. Терроризмдихъ галаз женгина кар кьетI ийидай роль законар хуьдай органрини къугъвазва. Амма и рекье, ил­лаки школьникрин, жегьилрин арада профилактикадин кIвалахда агалкьунар хьун патал дегишвилер тун вахтуни истемишзава. Гзаф экспертри гьа икI фикирзава.

Месела, Чехов шегьердай тир школьникри авур тахсикарвилиз “Свободная пресса” интернет-изданида баянар гайи пешекар, махсус къуллугърин тарихчи, писатель Александр Колпакидиди гьисабзава хьи, терроризмдихъ галаз женгина кьилин такьат, къуват санлай уьлкве вилик финин карда хъсан агалкьунар хьун я.

“Акьалтзавай несилдиз Ватандин ЧIехи дяведа чи кьегьал рухвайринни рушарин игитвилерикай ихтилатун важиблу я, — лугьузва писателди. — Амма агалкьунар алай девирдани къазанмишун герек я. Аялриз чпин диде-бубайрин уьмуьр, дуланажагъ къвердавай хъсан жезвайди акуна кIанда”. Дуьз гафар тушни кьван?

“Алава хъийин: акьалтзавай несилдиз гилан аямдин “гоэлрояр”, днепрогэсар, бамар, стахановчияр, гагаринар, харламовар, магомаевар (Муслим) акуна кIанда. Виликдай хьиз, вилериз нагъв  хъиткьиндай кьван шадвиляй Ватандал дамахда абуру. Уьлкведин тарихдал, бубайрин баркаллу крарал рикIин сидкьидай дамахзавайди тир чи жегьилри.

Хабардар гзаф авторри малумарзавайвал, Урусатдин гьукуматди, алай йисуз хьиз, вилик акъвазнавай четин девирдани халкьдин яшайишдин дережа хкажун патал гзаф серенжемар фикирдиз къачунва.

Гьакъикъатдани, ви вилик квай къапуна авайди тIямлу аш хьайила, тIуруниз къведайдини гьа аш тушни кьван! Вири халкьдин бахтлувилихъ виликди — эверзава чаз аямди­.

Абдулафис Исмаилов