Лезги литературадихъ агъзур йисарин девлетлу тарих ава. Адан бинеяр лезги халкьдин яратмишунрихъ (махарихъ, риваятрихъ, кьисайрихъ, мисалрихъ, халкьдин манийрихъ) галаз алакъалу я. Лезги халкьдин игитвилин “Шарвили” эпосни, адан бинедаллаз композитор Мегьамед Гьуьсейнова теснифнавай операни чи эдебиятдин, искусстводин дамахдин кукIушар я.
Къе чи гъиле гьатнавай делилри успатзавайвал, милли эдебиятдин тарих ирид лагьай асирдилай гатIунзава. Советрин властдин девирда лезги литературади гьакъикъидаказ цуьк акъудна. Милли эдебият вилик тухуник гзаф инсанри чпин бажарагъдин пай кутуна. ИкI ятIани, чаз алатай девирда чIалан жавагьирар яратмишай вири ксар малум я лугьуз жедач. Милли литературадин бинеяр ахтармишунал чи хейлин бажарагълу инсанар машгъул хьана ва жезва. Абурукай заз инал Гь.Гьажибегован, А.Гьажиеван, М.Ярагьмедован, З.Ризванован, М.Меликмамедован, Я.Яралиеван, Ш.Исаеван, Къ.Акимован, М.Жалилован, Н.Ибрагьимован, А.Къардашан, М.Ибрагьимован, К.Ферзалиеван тIварар (и сиягь мадни давамариз жеда) кьаз кIанзава.
Лугьун лазим я хьи, Дагъустандин халкьдин шаир Арбен Къардаша, герек кьадар ахтармишунарни тухвана, Азербайжандин алимрихъ ва литературоведрихъ галаз гьуьжет авуналди, тIвар-ван авай шаир Низами Генжеви ва маса шаирар лезги халкьдин векилар тирди гьакъикъи делилралди успатна. Вичин ахтармишунрин нетижайрикай ада “Гаф давам жезва” монографияда ва Россиядин халкьарин “Шиират” антологиядиз акъуднавай макъалада кхьена.
Эхиримжи йисара алатай йисарин шаиррин, ашукьрин ирс чир хъувунал чи милли газет ва ана зегьмет чIугвазвай журналистар, писателар машгъул я. Абурун зегьмет себеб яз, милли литературадиз цIийи тIварар хквезва.
Инал заз кьилди жегьил литературовед Мурад Саидан зегьметни къейд ийиз кIанзава. Ада алатай асирра яшамиш хьайи чи шаиррин, ашукьрин эсерар кIватI хъийизва. Нетижада ада Кьуьчхуьр Саидан уьмуьрдикай, кьисметдикай ва яратмишунрикай вижевай ктаб акъуднава. Ада шаир Хуьруьг Лукьманан ктабни гьазурна.
“Ашукь Саид Кьуьчхуьрви. “Руьгьдин вилер амазма захъ” ктаб Мурад Саида вад йис идалай вилик урус чIалал акъудай “Ашукь Кьуьчхуьр Саид “Халкь ва азадвал” ктаб давамарун я лагьайтIа жеда. ЦIийи ктабда икьван гагьда чапдиз акъат тавунвай ашукьдин хейлин шиирар гьатнава. Идан гьакъиндай ктабда ганвай “Гъилин кхьинрин тарих” макъалада ихтилат физва. “Сельсовет Кочхюрский” МО-дин кьил Аскер Жабраилова суьгьбетзавайвал, адаз, кIвалерин чардахдик квай куьгьне шейэр гъилелай ийидайла, баде Пакизат Жабраиловади (рагьметлу дишегьли эдебиятдал, “Лезги газет” ва милли чIалал акъатзавай ктабар кIелунал рикI алайди тир) хуьруьнви ашукьдин чIалар кхьенвай хсуси дафтар гьатна. Фикир-хиял авурдалай гуьгъуьниз дафтар ада Саидан яратмишунрал машгъул Мурад Саидав вугана ва адани, цIийи ктаб гьазурдайла, дафтарда авай шиирар кIелзавайбурал агакьарна.
ЦIийи ктабда Кьуьчхуьр Саидан чIалар са шумуд чкадал пайнава. Шииррихъ галаз таниш хьайила, аквазва хьи, ктаб гьазурнавай касди шиирар са къайдада тун ва урус чIалаз таржума авун патал еке зегьмет чIугунва.
Ктабдиз, эпиграф яз, Мурад Саида Ханбиче Хаметовадин “Кьве вир” поэмадай 8 цIар гъанва.
Саидан цIар, мегъуьн таран дувул хьиз,
Фикирлу я, чи сабур хьиз, абур хьиз.
Женгчи я цIар, мижедава, рекьидач,
Чи бубайри хвейи чилик мекьидач.
Элкъведа цIар зулумкаррал, къай хьана,
ХкечIда цIар, чиликай са цIай хьана.
Гуда халкьдиз шаир хуьдай къуватар,
Куьтягь хьанвач чи девирдин нубатар.
Куьреда зулумкар ханди рехъ гайи кьван зулумкарвилерикай, инсафсузвилерикай, зегьметчи халкь кугал гъуникай Мурад Саида вичин “Халкьдин руьгьдин симер кьатIун” макъалада гегьеншдиз кхьенва. Ихьтин гьал хьайидакай тIвар-ван авай фольклорист Агъалар Гьажиевани гьакъикъи гафар туна: “Дагъустандин хуьрера сада-садахъ галаз женг чIугвазвай ханари агъавалзавай. Вилаят пайи-паярнавай. Хейлин хуьрер, иллаки Куьре округдин, Сурхай хандин гъилик акатнавай. Чка-чкада кьил хкажай инсанар ягъиз-рекьизвай, девлетар тарашзавай, агьалийрал тIем акакь тийидай харжар илитIнавай…”
Кьуьчхуьр Саид зулумкарриз, ханариз акси экъечIна. Ада вичин яратмишунра инсафсуз ханарин гьакъикъи чин, амалар, алчах крар къалурна. И кардикай Мурад Саида мад сеферда вичи гьазурнавай ктабда тикрарзава.
Кьуьчхуьр Саид хьтин женгчи шаирдин цIарар, шиирар халкьдин азадвал хуьниз, зулумкаррихъ галаз женг чIугуниз, хайи чил кIан хьуниз талукьбур я.
Омар Гьуьсейнов,
философиядин илимрин доктор, профессор,
Россиядин писателрин Союздин член
