Ричал дереда авай хуьрериз килигайла, Камар (Камархуьр) геж арадал атанвай ва вичихъ кьетIен къайдаяр,  лишанар авай хуьр хьана. Ам арадал атунин гьакъи­къи малуматар, делилар, тарих тайин туш. 1886-йисан переписдин делилралди, хуьре 19 кIвал, 51 итим, 48 дишегьли авай. Хуьр алай чка лап къулайди тир. Анихъ хъсан техил цадай мулкар, мал-къара хуьдай уьруьшар, там, регъв, булахар авай. Лап фад вахтара и дереда санани авачир «чIамха» ва «къабгъан» чуьхверрин еке багъ кутунвай. Инай гьар йисуз чуьхверар къунши хуьрерин жемятрини тухудай. Хуьруьн мулкар ЗахитIрин, Цналрин, Цлахърин сергьят­ра акьадалди ава. 1966-йисуз хуьре авай пуд тухум — Наврузар, Сулейманар,­ Агьмедар — вири 13 кIваликай арадал атанвайбур тир. Вири малдарвилел, магьсулдарвилел, устIарвилел машгъул жезвай. Хуьруьн майишатда кIвалах авунин алатар гьазурдай устIарар ина Къурбаналиев Рамазан ва Алиев Саидагьмед тир.

Дишегьлийри гамар, рухвар, гуьлуьтар храдай, кIвалин, майишатдин кIвалахар ийидай.

Чпихъ кIвалахдин ва яшайишдин вири шартIар чкадал алай жемят, къуни-къунши хуьрерихъ галаз са алакъани авачиз, пата-къерехдиз экъечI тийиз яшамиш жез хьана.

Халкьдин лугьунриз килигайла, и гъвечIи хуьруьн  жемятди VIII асирда къарар кьабулна, хуьряй са рушни патал тагунин ва гадайриз масанрай сусарни гъун тавунин меслятдал атана. Аламатдин кар ам тир хьи, и къарарда, чпиз кьилди цIийи чIал туькIуьрна, гьа чIалал рахуникайни лагьанвай.

Камарри туькIуьрай чIалан гафар ги­лани ама. «Абуру лугьудай: къаб-къа­жахдиз — мярекатар, шаламриз — акьал­жунар, тIурариз — тарашбанар, чавушдиз — вач-хъша, папаз — суна, итимдиз — далу, парталриз — абурар, шалвардиз — агъуз­ виниз…

ЦIийи чIалан, рушар гъуьлуьз гунин ва гадайриз сусар гъунин патахъай кьабулай къарар, крар артух яргъалди фенач. Камарар къерех хьанвай къунши хуьрерив агат хъувуна, сих алакъайра аваз яшамиш жез хьана.

Революциядилай вилик ина агьваллу Дадаш лугьур кас хьана. Ада Кьасумхуьрел туьквен ачухна. Гьа вахтара ада, алверчи яз, пек-партал, ширинлухар, масанрай хкиз, хуьрени маса гузвай. Дадаш мергьяматлу кас хьана лугьуда. Ада пул гвачир кесибриз, тIвар кхьиз, пул хьайила це лугьуз, шейэр маса гудай.

Алатай асирдин 40-йисара и хуьре гьич чIалахъ тежедай хьтин кар хьана. Анин агьали Тагьирбегов Агъамирзедин паб, бедендикай аял саламатдиз хкатна, вич рагьметдиз фена. Духтуррив агакь тавур, дава-чара тахьай фугъара дишегьли, Алидин паб атана, гьада хутахна лугьудай хуьруьнбуру.

Язух аял куьрпе гада хурухъ аял галай  маса дишегьлиди хуьзвай. Агъа­мирзе лагьайтIа, аял хуьдай папахъ къунши хуьрера къекъвез суракьда хьана. Са варзни алатнач, адаз Камархуьр хьтин гъвечIи Мехкергъай вафалу дишегьли кьисмет хьана. Адан тIвар Бажи тир. Аялдин бахтунай, кьисмет хьайи дидеди, маса чара амачирла, аял, вичин хуралай чайдин тIуруналди калин нек авадариз, хуьз хьана.

Сад-кьве гьафте алатайла, аял тахьанвай и субай диде некIедал атана. Вири и кардал аламат хьана. «Аллагьди гайила, тежедай гьич са карни авач», — лугьуз хьанай и агьвалат акур вирида.

Дугъриданни, и аламатдин кар Аллагьдин патай гъвечIи куьрпе аялдиз ганвай ризкьи хьана. ЦIийи дидедин некIедал чIехи хьайи, Мислим тIвар ганвай веледдикай еке буй-бухах авай, диде-бубадиз, жемятдиз, Ватандиз вафалу къагьриман, пагьливан хьтин кьегьал инсан хкатна. Ам вири жемятдихъ галаз ЦIийи Фиригърин хуьруьз куьч хьана. 70 йисан яшда аваз, дуьньядилай фена.

1936-йисуз Камар ва Кура хуьрер сад хьана, цIийи девирдал элячIна, чпиз СтIал Сулейманан тIварунихъ галай­ колхоз тешкилна. Колхоздин сад лагьай председателвиле Тагьирбегов Тагьир хкяна. Гьукуматдин планарни тамамариз, стхавилелди кIвалахиз, абур ислягьвилелди яшамиш жезвай.

Гьайиф хьи, 1941-йисан 22-июндиз Гитлеран Германияди чи уьлкведал вегьини жемятдин ислягь девир чIурна. Камарвияр Ватан хуьн патал дяведин женгериз рекье гьатна.

Дяведа чпин чанар гайи кьегьал рухвайрин тIварар:

Мегьамедов Гьажи — 1922-йисуз­ дидедиз хьана. 1941-йисуз Хив РВК-дай фронтдиз фена, 44-нумрадин стрел­ковый полкуна, 42-нумрадин стрелко­вый­ диви­зияда къуллугъна. 1943-йисан 31-ав­густ­диз телеф хьана. Калугадин областдин Карпово хуьруьн патав тама кучукнава.

Магьмудов Абукар – 1915-йисуз дидедиз хьана. 1941-йисуз дяведиз фена. 1943- йисан 17-декабрдиз телеф хьана. Воронеждин областда Н.Калитвадин патав кучукнава.

Абурун арада Магьмудов Гьажимегьамед, Мирзабегов Хидирниби, Нуров Абукар, Саидов Жигер, Тагьирбегов Тагьирни ава.

Гъалибчивилик чпин пай кутуна, дяведай набут хьана хтай хуьруьнвийрин тIварар:

Куьребегов Гьуьсен — 1922-йисуз дидедиз хьана. 1942-йисуз Хив РВК-дай дяведиз фена. Атлуйрин 118-нумрадин полкуна отделенидин командир яз, фашистар тергна.

Абурун жергеда Къазимегьамедов Къазимегьамед, Куьребегов Туьмен, Сулейманов Ферзилни ава.

Мисриханов Шабан — 1924-йисуз­ дидедиз хьана, Хив РВК-дай дяведиз эвер гана. 307-стрелковый полкуна къуллугъна, душманар тергна. Женгера хирер хьана, 1943-йисан октябрдин вацра хуьруьз хтана.

Дяведилай гуьгъуьниз уьлкве гуьнгуьна хутазвай четин йисара гъвечIи хуьруьн колхозди майишатдин кIвалахар кьилиз акъудиз хьана.

1950-йисуз СтIал Сулейманан тIва­ру­нихъ галай колхоз къунши Цналрин Фридрих Энгельсан колхоздихъ галаз сад хьана. Пуд хуьруьн жемятди стхавилелди  санал зегьмет чIугвазвай.

Хсуси ва колхоздин суьруьяр, нехирар артухарна, магьсулрин бул бегьерар къачуз, майишатда багъманчивилин, бус­танчивилин хилерни кардик кутуна.

Ислягьвилелди санал саки 15 йисан вахтунда кIвалахай жемятар 1966-йисан­ 20-апрелдиз хьайи залзалади — сад-са­давай къакъудна. ЧкIанвай, зиянар хьанвай дагълух хуьрер арандиз куьчарунин къарардалди пулдин, эцигунардай вири такьатрин куьмекар гана, дигидай гужлу чилерал куьчарна.

Камархуьряй Ватандиз ва жемятдиз вафалу инсанарни акъатна. Абуру и гъвечIи хуьруьн тIвар Дагъустандиз машгьурна, адалатлудаказ жавабдар къуллугърал кIвалахна. Ахьтинбурун са шумудан тIварар кьаз кIанзава:

Тагьиров Шамсудин и хуьре 1936-йисуз дидедиз хьана. Буба Ватандин ЧIехи дяведа кьейи  ам дидедихъ галаз хуьре текдаказ амукьна. Са бубат кIвачел акьалтайла, ада Махачкъаладин ракьун рекьерал фяле яз кIвалахна ва мукьва-кьилийрикай, Ватандикай, дустарикай  цIудралди шиирар кхьена.

Эдебиятдин вафалу векил хьайи жегьил ракьун рекьин фяледикай шаир хьана. Адан кьуд ктаб гьукуматдин чапханада басмадай акъатна. ИкI, Шамсудин Тагьирован «Инсанни Ватан», «Зи бахт», «Фяледин гъилер», «Чайник» ктаб­ри кIелзавайбуруз шадвал гъана, шаирдин тIварни машгьурна. Ам  Дагъус­тандин писателрин Союздиз кьабулна.

Куьребегов Гьуьсен, 20 йиса авай жегьил яз, 1942-йисуз Ватан хуьз  фе­на. Атлуйрин 118-нумрадин полкуна отделенидин командир хьана. Дяведилай гуьгъуьниз, гъалибвал къачуна хтай ада гьукуматдин жавабдар, регьбервал гудай кIвалахар авуна. Хейлин вахтара Хив райондин банкдин управляющий, пуд хуьруькай ибарат Фридрих Энгельсан тIварунихъ галай колхоздин председатель яз зегьмет чIугуна. Дяведин ва зегьметдин фронтра, регьбервал гуз, намуслудаказ иштиракунай ам гьукуматдин гзаф шабагьриз лайихлу хьана.

Мисриханов Мегьамедтагьира­ дяведин йисара зегьметдин фронтда кIва­лахна, хуьре дяведиз фенвайбурун хизанриз куьмекар гана.

Хейлин вахтунда ада Цналрин хуьруьн Советдин председатель яз кIва­лахна. Вичел ихтибарнавай жемятдин яшайиш, экономика, культура хкажунин карда ада еке зегьметар чIугуна, халкьдин дуланажагъдин  шартIар хъсанарна.

Камархуьруьн сифтегьан классрин муаллимар яз чпихъ педагогвилин образование авачир Алиев Саидагьме­да ва Къурбаналиева Инжиди кIва­лахна.

Гуьгъуьнлай, пешекар муаллим яз,­ Камархуьруьн сифтегьан ва ЦIийи Фиригърин юкьван школайра дурумлудаказ кIвалахай Алиева Ширината саки 50 йисуз аялриз дерин чирвилер ва чешнелу тербия гана.

Алиев Мирзебаса, кьилин обра­зование авай муаллим яз, ЦIийи Фиригърин школада гзаф йисара директордин заместитель, кIелунрин рекьяй завуч яз кIвалахна. Ада тарсар, чирвилер гузвай аялри олимпиадайра, конкурсра, выс­тавкайра сад лагьай чкаяр кьаз хьана.

1966-йисуз Камархуьруьн жемятни куравийрихъ галаз «Баку-Ростов» рекьин, Белиж поселокдин къаншарда,­ вини пата авай цIийиз арадал атанвай Фригърин жемятдихъ галаз сад хьана. Ина арадиз атанвай ЦIийи Фиригърин хуьр экономикадин, культурадин ва яшайишдин жигьетдай гзаф регьятвилер, хъсанвилер, девлетар авай чкадиз элкъвенва. Камар хуьряй иниз куьч хьайи 13 кIваликай гила саки 120 кIвал-хизан арадал атанва.

Чпихъ виридахъ еке агалкьунар, бахтар хьурай!

Рамазан  Велибегов,

тарихчи, писатель