И мискIин хуьруьн юкьвал, Агъа СтIалрин кьакьан тепейрикай садал, хкажнава. Ам эцигай вахт тайиндиз чизвач. Белки, пуд лагьай гъилера цIийиз эциг хъувунвай дараматдин са гьинал ятIани адакай кхьенва, амма чавай чириз хьанвач. Кьвед лагьай сеферда ам 1840-йисуз цIийи хъувунвайди малум я. Аквазвайвал, а чIавуз адахъ тарсар гудай гьуьж­рени галай. МискIиндихъ галаз алакъалу месэлайрикай кьилинди адахъ вичин вахтунда диндин ва жуьреба-жуь­ре илимрай тарсар гудай устад хьун тир…

Тарихди шагьидвалзавайвал­, жуьмя­ мискIинда къуллугъ ийиз­ хьайи Атлухан эфендиди, вичин­ девирда еке чирвилер авай кас яз, машгьурвал къазанмишна. Лугьун лазим я хьи, ада тарсар гузвай медреса гьеле адан буба Имирхан эфендиди бине кутунвайди тир. Мад са кьетIенвал ава. Тухумдин кьилер ва стхаяр тир Тегьирбегахъни Эмирханахъ гьар садахъ чпин гадаярни авай. Тегьирбегакай кавха хьана. Адан гадайри садалай гуьгъуьниз муькуьда (ара физ, масабурукай жезвай) пуд СтIалрин кавхавилер авуна.

1911-1912-йисара, кьиле Атлухан эфендидин хтул Абдулфетягь эфенди­ аваз, и мискIин пуд лагьай гъилера цIийи кьилелай эциг хъувуна. Дарамат цIийи кьилелай эциг хъувур устIарар агъастIалви Султан ва агъамакьави Рамалдан я (ам, эвленмиш хьана, Агъа СтIалдал амукьна). Амма мискIиндин кIукI Дербентдай гъайи эрменийрин ус­тIарри лап гуьзелдиз эцигна.

Жуьмя мискIиндин гьакъиндай ихьтин­ кхьинар ава: «Ашагастальская джума мечеть — квадратная, с восьми­скатной дере­вянной крышей, с куполом, в центре кото­рого­ установлена беседка, замыкающаяся минаретом. Эта мечеть с деревянным куполом сохранена здесь с 19-20 веков». Дербент, «Горная стена, аулы табасаранцев и лезгин» Хан-Магомедов, стр. 266.

Дагъустандиз Ислам дин атунин нетижа яз, Агъа СтIалдал са шумуд мискIин эцигна. Сад — Агъа магьледа, сад — Кьулан магьледа, садни Агъа СтIал-Къазмайрал ала. Жуьмя мискIин гьижрадин 1331-йисуз цIийи кьилелай эциг хъувунва. Адан кIалуб араб­рин миссионер Абу Убейда ал-Жа­ра­хидин девирдинди яз жагъанва.

Эгер чун мискIиндин кIалуб­дикай ва я адан чешнедикай­ ра­х­ай­тIа, Ахцегьрин жуьмя мис­кIин­дилай алатайла, чIехи­вилиз чи мис­кIин кьвед лагьайди я.

1991-йисуз мискIин къайдадиз­ хкун патал чкадин агьалийри ва араб уьл­квейрин векилри гайи чпелай алакьдай пулдихъ за материалар къачуна. Виридан куьмекдалди 200 кв. метр чиле тахтаяр туна, 5 метр кьакьанвал авай цлар сувагъна, са кьадар маса крарни авуна. МискIин ачухдалди ви­лик­ иниз атай, чпи пулдин куьмекар гайи араб уьлкведай тир векилар жемятдилай ва мискIинда цIийивилер тур инсанрилай рази яз хъфена. Абуруни и мискIиндин чешне Да­гъустандиз мусурман дин­ тваз атай миссионер Абумислима­лай гуьгъуьниз атай Абу Убейда ал-Жа­рахидин девирдинди тир­ди тес­ти­кьарзавай, парчадал кхьенвай­ шагьадатнама — парчадин кIус — тунва.

Жуьмя мискIиндин дарамат совет­рин гьукумдин векилри колхоздин техил хуьдай складдиз элкъуьрнавай. Иесисуз­вилин нетижа яз, сиве-сивди техилрив ацIан­ваз, ризкьи, ял агалтна, дакIваз баш­ламишайла, далу патан цал уьцIедай чкадал гъанвай. УстIарри а цал цIийиз туь­кIуьр хъувуна. Аллагь рази хьурай чпелай!

Алай вахтунда 200 кв. метр­дин чиле тахта тунва. Къене патар­ сувагънава, шир янава. 240 кв. метр­диз дорожкаяр экIянава. Чими ийи­дай цин турбаяр тухванва. Газ кудай пич эцигнава. Ам кутугай къайдадиз хкунин карда чпелай алакьдай куьмекар гайибурун арада хуьруьн майишатдин регьберар ва маса ксар авай. Кьилди къачуртIа, колхоздин председателар хьайи Османов Акима, Нежведилов Гьамид эфендиди, Огни шегьердин мэр хьайи Ибрамхалилов Маила, районрин уртах «Колхозстройдин» начальник хьайи Аседуллаев Алимегьамеда, Гьажимирзоев Загьира, цIудралди хуьруьнвийри, Мирзебутаеврин стхаяр тир Абдула ва Мирзебутая, Абдулмежида мискIинда, хъуьтIуьн макъамда къулайди хьун патал — пардин целди чими ийидай къурулуш чпин харжидалди тухвана, хуьруьн харат устIарри, цIудралди масабуру зегьмет чIугуна. Абуруз Аллагьдин сувабар кьисмет хьурай!

Фекьийрин ва кавхайрин векилар

Чна винидихъни къейднавайвал, тухумдин кьилер, стхаяр тир Тегьирбегахъ­ни Эмирханахъ гьар садахъ чпин гада­ярни авай. Тегьирбегакай кавха хьана­. Адан гадайри, садалай гуьгъуьниз муькуьда, пуд СтIалрин кавхавилер ийиз­ хьана. Атлухан эфенди вичин­ гадайри­кай хуьруьн фекьияр, кавха­яр ва кIелнавай алимар ийиз­ алахъна. ИкI, адан хва Аб­дул-Гьа­мид эфенди чаз екез кIелнавай алим, Куьреда зурба девлетдин иеси, гьа са вахтунда 1877-йисалди пуд хуьруьн къазини яз малум я. Агъа СтIал­дал еке илимдар авайдакай хабар тир Ярагъдал алай халадин итим Исмаил эфендиди  вичин хва Мегьамедав Агъа СтIалдал кIелиз турдини чида. Гележегда жегьил Ме­гьамедакай тарикъатдин шейхерин шейх, муршид хьайиди чаз малум я.

Агъа СтIалрин медресада Ярагъви Мегьамедалай гуьгъуьнин девиррани пара кьадар маса хуьрерин векилрини чирвилер­ къачуна­. Абурун арада, Атлухан эфендидин­ рухваяр хьиз, Етим Эмин, ви­ни­стIал­ви Ших-Буба, Алкьвадар­ Гьасанни ава. Атлухан эфендидин­ хтул Абдул-Фетягь эфендидини­, ви­чин девирда еке чирвилер авай кас яз, регьбервал гузвай мед­­ре­сада дерин чирвилер авай маса­ эфендийри тарсар гудайла, Агъа СтIал­дал Къубадай, Табасарандай, Куьредин маса хуьрерай къвез сухтайри кIелна.

Мегьамед Ярагъидикай

Кьиблепатан Кавказда диндин чIехи дестекрикай сад тир Мегьамед Ярагъи (чи рекъемралди) 1761-йисуз виликан Куьре ханлухдин Вини Ярагъдал Шейх Исмаилан хизанда дидедиз хьана. Тарихдай малум тирвал, Мегьамеда диндин рекьяй сифте чирвилер вичин бубадин медресада къачуна. Са кьадар  яшариз атайла, сухта Мегьамеда чирвилер къачун гьа чIавуз Куьреда лап хъсанбурукай сад лагьайди яз гьисабзавай Агъа СтIалрин медресада давамарна. ИкI, вичелай яшариз чIехи халадин гада яз, Атлухан эфендиди хуьруьн жуьмя мискIинда имамвал ийиз ва медресада тарсар гудайла, адан гъилик Вини Ярагъдилай тир Исмаилан хва Мегьаме­да кIелиз, сухтавал авунай. И мис­кIиндин медресада жуьреба-жуьре вахтара чирвилер къачуна, чпикай гележегда магьшур инсанар хьайи абур халкьдин рикIера ама.

Агъа СтIалрин хуьре машгьур ксар

Имирхан эфенди Агъа СтIалдал­ медреса кардик кутур алимрикай сад я. Малум тирвал, адан медресада 1782-1792-йисара, буба Исмаил эфендидин сад лагьай­ дережадин, Агъа СтIалдал кьвед лагьай дережадин, медресаяр лап хъсан агалкьунар аваз акьал­тIарна, вичикай гележегда шейх, муршид хьайи Мегьамед Ярагъиди чирвилер къачуна.

Атлухан эфендиди бубадивай чирвилер къачуна, медресада еке дегишвилер туна, адакай сухтайриз гьар жуьредин илимрай чирвилер гудай илимрин макан авуна. Адан регьбервилик кваз дерин чирвилер къачурбурун арада шаир Етим Эмин, женгчи кьепIирви Гьажимурад, винистIалви пIире­рин Ших-Буба, алкьвадарви Гьасан ва масабур ава.

Абдул-Гьамид-эфенди — Да­гъустан­ Урусатдин пачагьлугъдин къаюмвилик­ акатай чIавуз — подпо­ру­­чик, жуьмя мис­кIиндин имам, мед­ресада тарсар гузвай алим ва СтIалрин пуд хуьруьн кавха. 1877-1878-йисара, пачагьдин чиновникри ийизвай гужар эхиз тахьана, къарагъарай бунтар себеб яз, Ших-буба Гьажи-Мурад галаз Куь­редай пуд кас Дербентда асмишнай.

Къайиб — подпоручик, СтIал­рин пуд хуьруьн кавха.

Мегьамед-Керим — СтIалрин пуд хуьруьн кавха.

Къудрат Хенжал — Аслан ханди СтIалрин пуд хуьре вичин ихтибарлу кас яз, Яхул шегьердай рекье турди. Агъа СтIалдал эвленмиш хьана, вичиз ина бине кутуна. 1294-йисуз (1818-йис) кьена. Шайда-Юсуф хандин девирда хуьруьн кавха.

Мегьамедан Башир — Агъа СтIалрин кавха.

Абдул-Вагьаб — СтIалрин пуд хуьруьн эхиримжи кавха.

Сажидин  Саидгьасанов,

Дагъустандин халкьдин шаир