Докъузпара райондин Къалажух хуьр Экуьн дагъдин этегдив гвай гегьенш тIулал бинеламиш хьанва. Къуншидал алай Миграгъ, Кьилер, Текипиркент ва дереда авай маса хуьрерин жемятрихъ галаз къалажухвийри мягькем ала­къаяр хуьзва. Хуьруьн тарих асиррин деринрай башламиш хьанва.

Сифтедай хуьруьн тIвар Къала тир. ЦIийи Къалажух хуьруьн бине тахминан 1450-1470- йисара кутаз эгечIна. И кар хуьре сифте мискIин эцигай Мирзехан лугьудай касдин сурун кьилихъ акIурнавай къванцел араб басмадалди авунвай кхьинрай (1540-йис) малум жезва. Вилик девирра къуншийри къуншийрал гьужумун, дявеяр авун, сада муькуьдав гвай мулкар къакъудун деб хьанвай кар тир. Гьа ихьтин са женгина душманри Къала михьиз чу­кIурна, гзаф инсанар телефна, парабур, кIвал-югъ туна, катуниз мажбурна, мулкар чпиз къачуна. И ва­къиа тахминан XII лагьай асирда хьана. Нетижада Къаладин агьалияр маса вилаятриз акъатна, анра чпиз ери-бине, кIвал-югъ кутуна. Гьа икI Азербайжандин Исмаилли районда 2 агъзурдалай гзаф агьалияр авай Къалажух хуьр, Къусар районда 7 вишдалай виниз инсанар яшамиш жезвай гьа и тIвар алай хуьр арадал атана.

Санкт-Петербургдин са заводдин фялеяр тир Агъабалаев Агъа­ба­лади ва Къайибханов Надир­шагьа 1917-йисан инкъилабда иш­ти­ракнай.

Хуьруьн Совет 1926-йисуз тешкилнай, адан кьиле сифте хьайиди Къурбанов Къурбан тир. Колхоз 1936-йисуз арадал атана.

Къалажухдилай фронтдиз 138 кас фенай. Абурукай 63-даз эл­къвена хтун кьисмет хьанач. Абуру душмандихъ галаз къати женгер чIу­гуна. Гзафбуру командирвилин чинер къачуна, гзаф шабагьриз ла­йихлу хьана. Лейтенант, ротадин политрук Жаватов Пирима — Кавказ, Латвия, Литва, капитан, полкунин, штабдин къуллугъчи Агъабалаев Султангьамида — Белоруссия, Брян­ск, капитан Селимов Челебиди­ — Берлин къачудай, лейтенант, атлу Примов Жанлата Кавказ, Харьков, Донбасс, Румыния, Венгрия азаддай женгера иштиракна. Танкунин командир лейтенант Эмиралиев Алиди Волховдин, Ленинграддин фронтра викIегьвилер къалурна ва икI мад..

Дяведин цIай-гум Дагъустандив мукьва жезвайла, хуьряй 32 дишегьли танкариз  акси сенгерар кьаз рекье гьатнай ва намуслувилелди зегьмет чIугунай. Аскарова Къизилгуьл ва Сардарова Ядгар “За трудовую доблесть в ВОВ” медалриз лайихлу хьанай.

Дяведилай гуьгъуьнин йисара, гьукуматдин планар артухни алаз тамамаруниз килигна, колхоздин тIвар гзаф йисара республикадин Гьуьрметдин доскада хьана. А чIа­­ван колхоздин бригадир Бабаев Бег  Москвадиз хуьруьн майишатдин агалкьунрин выставкадиз рекье тунай. Адалай вилик и выставкада Сархатов Ханалидини иштиракнай.

Хам чилер къарагъардайла, Ашурагъаев Свейиналиди ва Жаватов Велиди иштиракнай, кьведазни “Гьуьрметлу целинник” тIварар ва знакар ганай.

Хуьре 10 аял хана чIехи авунвай 7 дишегьли ава. Абуруз “Игит диде” тIвар, къизилдин медалар ганва. Хуьруьнвийри Венгрияда, Афгъанистанда хьайи женгерани иштиракна.  Ингье абур: Балагьмедов Аливерди, Буржалиев Бегьлуь, Гирчеханов Агъадин, Саидмурадов Эсет; Агъаширинов Агъаширин, Айдунов Сеид, Жаватов Нияз, Микаилов Микаил, Мусаев Мнадбег.

Докъузпара райондин сад лагьай судьявиле Гьабибов Абугуьл ва “Социализмдин рехъ” газетдин кьилин редакторвиле Гьажиев Гьахъверди хкянай. Хуьруьнвийрикай мектебдин сад лагьй директор Жаватов Пиримакай хьанай. Гуьгъуьнлай ада Къурушрин, Мискискарин, фронтдиз рекье гьатдалди Усугъчайдин мектебрин директорвал авунай. Армиядай хтайла, ада Къаракуьредин аялрин кIвалин, гуьгъуьнай мад Къалажухрин мектебдин директорвал, Ленинан тIва­рунихъ галай колхоздин пар­торг­вал авунай. Ам Зегьметдин Яру Пайдах ордендин сагьиб, зегьметдин ветеран тир.

Къалажухви Гьажиев Гьажибуба гзаф йисара Махачкъалада ракьун рекьин больницадин кьилин духтур хьана. Ам “ДАССР-дин ла­йихлу духтур”, “Россиядин ра­кьун­ рекьерин гьуьрметлу работник” тIва­рарин сагьиб тир.

Гьайбатов Умет, Везиров Незирмет, Жаватов Вали, Мамедкеримов Абдуали, Шихмурадова Зербият Зегьметдин Яру Пайдахдин ордендин сагьибар я. Аскаров Эсхедин “ДАССР-дин ветеринариядин ла­йихлу духтур”, Яхьяева Зерифа “Со­циализмдин зегьметдин зарбачи” Шайдаев Жаруллагь “Соцзащитадин лайихлу работник”, Рустамов Жавидин “РД-дин лайихлу эцигунардайди” тIварариз лайихлу хьана. Хуьряй машгьур спортсменарни акьатна: Жаватов Насир азаддиз къуршахар кьунай ирид сеферда Дагъустандин чемпион, СССР-дин спортдин мастер тир. Мусаев Ирван СССР-дин спортдин мастервиле кандидат я.

Кабиров Мидадин, Керемов Алирза, Мамедкеримова Наташа, Халидов Агъарза, Эвленов Руслан алимар я. Хуьре 2 агъзур агьали яшамиш жезва. НикIера, салара абуру жуьреба-жуьре няметар гьасилзава, гзаф майданра келемар  цазва. Дигидай цикай дарвал ава­тIани, жемятди йиса вад-ругуд агъзур тонн келемар битмишарзава. Амма маса гуз тежез, кIеве гьатзава, гадаруниз мажбур жезва. ЧIу­рар, яйлахар лап тIимил хьанвайвиляй хипер, малар, балкIанар виликдай хьиз хуьз жезмач. Себебни перестройкадин йисара хуьруьнбуру дегь девиррилай чпин гьайванар хуьз хьайи ЧIехи яйлах, Къежел, ГъвечIи яйлах — уьруьшар Азербайжандив вахкун я.

Хуьруьн юкьван мектебда 229 аялди кIелзава, абуруз кьилин образование авай 23 ва юкьван махсус образование авай 9 муаллимди чирвилер гузва. 5 муаллимдихъ кьилин категория ава, 4 касни РФ-дин образованидин гьуьрметлу работникар я. Хуьряй гьакI шаирар, писателар, музыкантар, корреспондентар ва эцигунардай устIарар акъатнава…

Хуьруьнвийри чпин гъвечIи ватандал дамахзава, ам авадан ийиз чалишмиш жезва.

Ишреф Жаватов