Фашистри чи уьлкведал вегьейла хайи Ватан хуьн патал гзаф лезги хизанрай кьвед-пуд кас фена. Са кьадарбур — чпин хушуналди. Тарихдин делилрай аквазвайвал, 1941-йисан июндиз Кьасумхуьруьн майдандал гзаф инсанар кIватI хьана. Митингдал рахайбуру халкьдиз женг чIугун патал эвер гуз хьана. Хейлин итимри, чеб дяведиз твах лугьуз, арзаяр кхьена. Абурун арада Кьасумхуьруьн юкьван школадин 10-классда кIелзавай жаванар — Атем Шихсаидов, Мейбула Селимов, Гьасан Гьасановни авай.
Ихьтин митингар вири хуьрера кьиле фена. Гуьгьуьллувилелди дяведиз фейи лезгияр гзаф хьана. Кьасумхуьруьн райондай фейи сифтебурук акатзавай: ВЛКСМ-дин Дагобкомдин сад лагьай секретарь, Кеферпатан Кавказдин крайкомдин секретарь, СССР-дин ВЦИК-дин член Абдужамал Мегьтиев, Дагъустандин зегьметдин резервийрин управленидин начальник Мегьамед-Гьанифа Шайдаев, КПСС-дин Кьасумхуьруьн райкомдин инструктор Шамсудин Самедов, халкьдин судья Мегьамедагъа Букаров, Гъетягърин школадин директор Сейфуллагь Гьабибов…
Фронтдиз акъатай гьар са лезгиди гзаф фашистар тергна, женгера дирибашвал къалурна, командиррин буйругъар уьтквемвилелди тамамарна.
Лезги кьегьалрикай генералар, дивизийрин, частарин, полкарин командирар хьана. Гзафбур гьукуматдин шабагьралди къейдна. Лагьана кIанда хьи, Дагъустандин халкьарин арадай Ватандин ЧIехи дяведин вахтунда кьве генерал акъатна — кьведни чи ватанэгьлияр. Полковникдин чинда аваз маса ватанэгьлидикай дивизиядин командир хьана. Къе заз куьрелди абур рикIел хкиз кIанзава.
Къулиев Якьуб Къулиевича Ватандиз къуллугъ авунин рехъ 1918- йисуз башламишнай. Генералди, Ленинан ордендин сагьибди 1942- йисуз вад лагьай ударный армиядин атлуйрин кьуд лагьай корпусдин командующийдин заместителдин везифаяр кьиле тухузвай ва атлуйри Сталинград шегьер душмандикай хуьн патал кьиле тухузвай женгера иштиракзавай. Гьа и йисан декабрдин вацра Къулиевал залан хер хьана. Ташкентдин госпиталда ам рагьметдиз фена. Якьуб Къулиеван стха Къуланни Ватандин ЧIехи дяведин иштиракчи, полковник тир.
Абилов Магьмуд Рзаевич 1898-йисуз КцIар райондин Укур хуьре дидедиз хьана. Яру Армиядин аскер яз къуллугъ авур лезги дидедин хва гележегда генерал-майорвилин чиндиз лайихлу хьана. Граждан дяведани иштиракай ада 1938-йисуз батальондиз регьбервал гузвай. Ватандин ЧIехи дяведин йисара ам дивизиядин командир тир. Москва душмандин гьужумрикайни хвейи викIегь генерал Берлиндиз кьван фена. Ада регьбервал гузвай дивизияди гзаф женгера гъалибвилер къазанмишна. Ихьтин кьегьалвилерай адаз Суворован II дережадин, Кутузован II дережадин, Богдан Хмельницкийдин, Яру Гъед орденар гана. Ам гьакI США-дин Гьуьрметдин Хаш I дережадин ордендин сагьибни я. Уьлкведин Верховный Главнокомандующий И.В.Сталина М.Абилован лайихлувилер вичин приказра ирид сеферда къейдна. Сталинан патай адаз пишкешай къизилдин къакара авай гапур алай вахтунда КцIарин тарихдин музейда ава.
Полковник Заманов Хийирбег Демировича дивизиядиз регьбервал гана. 1907-йисуз Усугъчайдал дидедиз хьайи ам 1929-йисуз Яру Армиядин жергейрик экечIна. Вичин къуллугъ намуслувилелди тамамарзавай кьегьал хциз полковникдин чин гана. Ватандин ЧIехи дяведин йисара ада дивизиядихъ галаз Орел, Воронеж, Киев, Львов, Краков ва маса шегьерар азадна. Къалурай кьегьалвилерай Х.Замановаз Ленинан, Яру Гъед, Суворован, Кутузован, Невскийдин, Ватандин дяведин сад лагьай дережадин орденар гана. Адан лайихлувилерни И.В. Сталинан приказра са шумуд сеферда къейднава. Дяведилай гуьгъуьниз и уьтквем касди Буйнакск, Махачкъала шегьерра военный комиссардин везифаяр тамамарна.
Советрин Союздин мулкар, Европадин хейлин уьлквеяр фашистрин Германиядикай азад авуник лезгийри чпин пайни кутуна. Вишералди ватанэгьлийри къизгъин женгера чпин чанар къурбандна. Дагълух хуьрера, колхозра, совхозра зегьмет чIугваз, чи дишегьлийри, яшлубуру майишатар, акьалтзавай несилни хвена, Ватандизни лап важиблу суьрсетдалди куьмек гана.
Масуб Магьмудов,
отставкада авай полковник
